Nastanak srpsko hrvatske koalicije
Kriza austro-ugarskog dualizma 1903. godine prelazi u svoju kritičnu fazu. Još pred kraj devedesetih godina 19. veka funkcionisanje života na temeljima austro-ugarske nagodbe više nije bilo moguće, ugrožavao ga je češko-nemački sukob i delovanje mađarske opozicije. Takođe, i mađarske vladajuće klase sada osećaju da su dovoljno jake da se suprotstave činjenici da je centar države u Beču i oni sada teže ka uređenju države u vidu personalne unije. U tom kontekstu treba posmatrati i novi pravac u hrvatsko-srpskoj politici. Zato i narodni pokret koji izbija u Hrvatskoj 1903. godine nije bio uperen samo protiv bana Kuena i režima mađarske hegemonije nego i protiv temelja koji su do sada osiguravali interese dualističkih vrhova: odvajanje Dalmacije od Banovine i hrvatsko-srpski sukob. Ove godine dolazi i do promene na mestu bana Kuena je zamenio Teodor Pejačević. On ublažava progon štampe i pušta iz zatvora vođe opozicije, ali Kuenov sistem ostaje u suštini netaknut. Narodni pokret je i u Istri naišao na snažan odjek a protestni šetnje se održavaju i u Trstu, Ljubljani, Celju i drugim slovenskim mestima. Na krilima opšteg raspoloženja, narodni predstavnici iz Dalmacije, Istre i Trsta polaze u audijenciju vladaru da bi protestvovali protiv mađarskih nasilja u Banovini. Vladar odbija audijenciju. Sigurno je da je ovaj događaj imao udela u narastanju ogorčenja i postepenom oblikovanju uverenja da se nacionalno pitanje može rešiti samo izvan Monarhije, u jednoj zajedničkoj državi Jugoslovena. Takođe ove godina je presudna i u kraljevini Srbiji zbog majskog prevrata i dolaska Karađorđevića na vlast, i zaokreta prema Rusiji a ne prema Austro- Ugarskoj prema kojoj su se Obrenovići okretali. Ipak trebalo je da prođe dve godine pre nego što je kaolicija dogoverena.
Riječka Rezolucija
Riječka rezolucija je politički dokument potpisan 3.oktobra 1905. godine u Rijeci nakon dvodnevnog sastanka hrvatskih i srpskih predstavnika iz pokrajinskih veća u Dalmaciji i Istri i iz Hrvatske. Ona proizilazi iz politike „novog kursa“ koji je pokrenut u avgustu 1903. kako bi se ohrabrili hrvatski i srpski političari iz Banske Hrvatske i Dalmacije da ujedine i poboljšaju položaj hrvatskih zemalja u Monarhiji i da se suprotstave germanizaciji i politici „prodora na Istok“, što bi trebalo postići spajanjem sa Mađarima i Italijanima. Rezoluciju su najviše podržali Ante Trumbić, Frano Supilo, Pero Čingrija i Stjepan Zagorac , kao i sve hrvatske stranke osim Čiste stranke prava i Hrvatske seljačke stranke. Na samom početku, oni podržavaju napore mađarske opozicije u postizanju državne autonomije, izražavajući podršku Nezavisnoj stranci Ferencu Košutu i težnji za pomirenjem hrvatskog i mađarskog naroda. Istovremeno, postojala je velika potreba hrvatskog naroda da osigura nezavisni kulturni, politički i ekonomski razvoj. Rezolucija je također zahtevala da Mađarska prihvati pristupanje Kraljevine Dalmacije Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. S obzirom na unutrašnju situaciju u Banskoj Hrvatskoj, bilo je potrebno uvođenje ustavnih sloboda i garancija svih demokratskih, građanskih i političkih sloboda. Rezolucijom se striktno tražila implementacija hrvatsko-mađarskog naselja uz delomičnu reviziju odluke o zajedničkim poslovima Hrvatske i Mađarske, te Hrvatske i Austrijskog dela Monarhije. Ubrzo nakon usvajanja rezolucije, formirana je komisija koja je ušla u pregovore sa mađarskim opozicionim političarima. Političari iz svih hrvatskih zemalja, uključujući srpske političare, prvi put su učestvovali u izradi Riječke rezolucije. Ohrabreni značajnim poboljšanjem odnosa između hrvatskih i srpskih političara, koji proizilaze iz politike „novog kursa“ i rezolucije u Rijeci, u Zadru su srpski političari, poslanici u dalmatinskom parlamentu i Vijeće ministara 17. oktobra 1905. godine doneli Zadarsku rezoluciju. Obe rezolucije prethodile su osnivanju hrvatsko-srpske koalicije, krajem 1905. godine, centralnoj političkoj sili u Hrvatskoj do 1918. godine.
Zadarska deklaracija
Zadarska rezolucija usvojena je u Zadru 17. oktobra 1905. godine na sastanku 26 predstavnika srpske opozicije iz Dalmacije, ili srpskih predstavnika u Vijeću Austro-Ugarske, sa predstavnicima srpskih stranaka u Dalmaciji (Srpska stranka) i Hrvatskoj (Srpska nacionalna radikalna stranka i Srpska vlada). nezavisna stranka). Prema rezoluciji, srpski političari prihvataju principe Riječke rezolucije usvojene 14 dana ranije, pod uslovom da se prizna jednakost srpskog naroda s Hrvatima, da se srpska istorija uči, da se koristi ćirilica i govori hrvatskim ili srpskim jezikom. Oni se slažu sa zahtevima za poboljšanje pravne države u Hrvatskoj i podržavaju hrvatske napore za pridruživanje Dalmaciji u Banskoj Hrvatskoj. Izrazili su spremnost da podrže napore mađarske opozicije u postizanju državne autonomije pod istim uslovima kao i Hrvati u Riječkoj rezoluciji. Dok je Rezolucija u Rijeci prvenstveno vezana za hrvatsko-mađarske odnose, Zadarska rezolucija govori o hrvatsko-srpskoj saradnji. Potpora ideji ujedinjenja Hrvatske i Dalmacije uslovljena je zahjevom da Hrvati u Trojci posebno ističu jednakost Srba s hrvatskim narodom. U pregovorima sa hrvatskim predstavnicima koji su usledili, 14. novembra 1905. godine, u Zadru je potpisan sporazum u kojem je naglašeno da su Hrvati i Srbi narod koji će zajednički raditi na ujedinjenju hrvatskih zemalja. Potpisani poslanici zaključili su da se zajednički jezik u budućnosti treba nazivati hrvatskim ili srpskim, kako je već ustanovljeno 1883. godine u dalmatinskom parlamentu, da se uči hrvatska i srpska istorija, koristi latinica i ćirilica, i da u dalmatinskim opštinskim većima u kojima postoji najmanje trećina srpskih poslanika treba da se prijavi srpska zastava pored hrvatske. To je bio završetak pristupa hrvatskih i srpskih političara u Hrvatskoj, stvarajući temelje za stvaranje hrvatsko-srpske koalicije i provedbu politike „novog kursa“. Na osnovu riječke i zadarske rezolucije formirana je opoziciona grupa Hrvatsko-srpska koalicija, koja je već 11. decembra 1905. objavila svoj politički program.
Manifestom u decembru 1905. godine hrvatsko-srpska koalicija objavila je svoj plan i program, takođe je objavila da je koalicija zvanično napravljena.
Hrvatsko-srpska koalicija
Pošto su Riječkom rezolucijom i Zadarskom odlukom postavljeni temlji na kojima je trebalo graditi nove političke osnove, krajem 1905. godine je obrazovana Hrvatsko-srpska koalicija. Nju su činile sledeće stranke: Hrvatska stranka prava, Hrvatska napredna stranka, Srpska narodna samostalna stranka, Srpska narodna radikalna stranka, Socijaldemokratska stranka i nekoliko političara koji nisu pripadali nijednoj stranci. Koalicija je prvi put istupila pred javnost izbornim proglasom od 11. 12. 1905. godine. To je program građansko-demokratskog karaktera koji je imao zadatak da, oslanjajući se na šire slojeve naroda, rešava ključna životna i nacionalna pitanja. Koalicija je obećavala i potpunu slobodu zbora. veroispovesti i štampe.
Hrvatsko-srpska koalicija je u Beču dočekana sa velikom dozom podozrenja. Ona je ugrožavala državne interese a došla je u trenucima kad su određeni krugovi na čelu sa nadvojvodom Franjom Ferdinandom kovali planove o pretvaranje Monarhije u veliku silu. Ti veliko-austrijski krugovi su nastojali da u Hrvatima nađu saveznike ali su pri tome bili spremni samo da prošire njenu pokrajinsku autonomiju. Cilj im je bio da stanu na put slozi Srba i Hrvata i da zaustave širenje jugoslovenske misli i preduprede otcepljenje jžnoslovenskih zemalja od Monarhije. Zato su davali i ideju o trijalističkom uređenju države u kojoj bi Hrvatska, kao posebna jedinica, dobila naglašeno nacionalno i versko-katoličko (protivsrpsko) obeležje. Međutim, većini hrvatskih političara je bilo jasno da je ta ideja u suprotnosti sa velikoaustrijskim težnjama i zato nisu prihvatili te ponude. Saradnju je prihvatio samo Josip Frank (Čista stranka prava) koji se žestoko borio protiv hrvatsko-srpske koalicije a sada je imao i podršku velikoaustrijskih krugova. Imao je njihovu podršku i u isceniranju veleizdajničkih parnica zbog dodira Koalicije sa Beogradom. Pojedini članovi Koalicije jesu održavali veze sa Beogradom (Supilo, Potočnjak od Hrvata, Dušan Popović i drugi Srbi). Beograd je na razne načine, savetima, podrškom u štampi, posebno u Politici i Trgovinskom glasniku, finansijama podržavao akciju Srba i Hrvata. Nije bez značaja ni to što je štampa izveštavala javnost u Srbiji uspesima Koalicije a zanimljivo da se u srpskoj štampi Koalicija naziva uvek „srpsko hrvatska koalicija“ stavljajući Srbe na prvom mestu. Pored svega toga, održavane su i veze između srpskih organizacija i ustanova (privrednih, kulturnih, sportskih i drugih) iz Hrvatske i Slavonije sa onima iz Srbije. U tome su se posebno isticali društvo „Privednik“, sportska društva „Srpski soko“, mnoga pevačka društva i drugi.
Hrvatsko-srpska koalicija na vlasti
Pre nego što su obavljeni izbori u Hrvatskoj i Slavoniji došlo je do sporazuma između Franje Josifa i Mađarske koalicije koja je preuzela vlast u Ugarskoj ali se zauzvrat odrekla zahteva za presonalnom unijom. Dolaskom na vlast Mađarske koalicije raspuštena je do tada vladajuća Liberalna partija za koju je godinama bila vezana Kuenova Narodna stranka. Iako nevoljno, Mađarska koalicija je uoči tih izbora prihvatila zahtev Hrvatsko-srpske koalicije i predstavnika Dalmacije, da ne podrži Narodnu stranku. Upravo zahvaljujući tome, izbori, održani u maju 1906. godine bili su mnogo slobodniji u odnosu na sve ranije pa su pobedili kandidati Koalicije.
Od Srba u Sabor je ušlo 9 poslanika: iz Samostalne stranke 6, iz Radikalne stranke 2 kao i baron Vladimir Nikolić Podrinski koji je postavljen za podbana Hrvatske. Za predsednika Hrvatskog sabora izabran je Bogdan Medaković. Dolazak Koalicije na vlast dogodio se u trenutku kad je izgledalo kao da politika „novog kursa“ nema izgleda za uspeh, pre svega jer su svi planovi o zajedničkoj aktivnosti sa mađarskom opozicijom propali. Mađarska koalicija je prihvatanjem vlasti, prihvatila i dualistički sistem i, umesto saradnika, ona je postala suparnik Hrvatsko-srpskoj koaliciji. Veliki problem koji je opterećivao odnose unutar Koalicije bilo je i pitanje pripadnosti Bosne i Hercegovine ali je Koalicija odlučila, da ne bi došlo do spora, da se o tom pitanju za dogledno vreme ne raspravlja.
Istupanje Radikala iz Koalicije
Razlike u stavovima između dveju srpskih stranaka, članica Koalicije, Samostalne i Radikalne, sve više su dolazile do izražaja i na kraju su dovele do raskola između njih. Taj raskol je naročito izražavao pravi novinarski rat koji je pokrenut tada. Jedan od retkih srpskih političara koji je uočio opasnost od deobe srpskih glasova zbog tog raskola bio je radikal Milenko Marković. On je obavestio Krasojevića: „držim da bi svaka borba bila izlišna i po nas Srbe štetna, a ja neću da joj budem kum“. Posle mnogih nesuglasica, novinskih polemika, otvorenih sukoba i uzajamnih vređanja radikala i samostalaca, radikali su na sednici izvršnog odbora Hrvatsko-srpske koalicije, održanoj u Zagrebu avgusta 1907. godine, pročitali izjavu o istupanju iz Koalicije. Oni su to obrazložili, između ostalog i time što Koalicija nije ozbiljno pristupila da ostvari načelo ravnopravnosti između Hrvata i Srba. Krasojević je tvrdio da su hrvatske stranke u Koaliciji zanemarivale srpske interese i da su „preko srpskog pitanja prelazile kao petao preko žeravice“. Postupak radikala naišao je na mnoge osude. Kritikovali su ih, osim samostalaca i Srbi iz Dalmacije i Bosne i Hercegovine, socijaldemokrati, liberali Mihaila Polita Desančića, veliki broj srpskih listova iz Beograda i drugi. Jedino su listovi Narodne stranke iz Hrvatske pisali da je postupak radikala opravdan. Narodna stranka je želela time da pridobije radikale za partnere za predstojeće izbore za Hrvatski sabor. Većina Srba, zanesena željom o ujedinjenju Južnih Slovema, nije shvatala da je, pored iskreno opredeljenih Jugoslovena među Hrvatima iz Koalicije, bilo i onih koji su pristali na stvaranje zajedničke države, ali da im je na prvom mestu bila izgradnja, proširenje i jačanje Hrvatske. Upravo zato su radikali i napustili Koaliciju.
