Pisati, a pogotovo objavljivati književne forme u Srbiji već na prvi pogled zvuči kao nemoguća misija ili svojevrsna kihotovska borba sa vetrenječama. Ono što se prevashodno mladim autorima nameće kao prepreka već na samom početku nesumnjivo je otežan pristup publici, promovisanje svojih autorskih dela, probijanje na čitalačkoj sceni i, naravno, preko potrebna finansijska potpora. Nekako je postalo osobeno za autore koji teže sopstvenoj afirmaciji da ono na šta prvo pomisle, neretko i pre nego što se late pisanja, bude način kojim bi njihovi radovi bili objavljeni, odnosno kako pronaći izdavačku kuću koja bi finansirala određeni književni projekat. Problem novca prilikom publikovanja, kasnije i tokom plasiranja autorskog dela kao robe, jeste prisutan, ali ne najvažniji i svakako ne primaran, kako se na prvi pogled čini.
Zapravo, problem sa kojima se sreću mladi autori u Srbiji je višeslojni a javlja se u obliku jedne sebi svojstvene i teško vidljive izmaglice koja već skoro čitav vek proždire srpsku književnost menjajući joj formu i suštinu. Tako je primarni problem svih pisaca u Srbiji, pa tako i početnika, zapravo žanrovske prirode, koja sa sobom vuče konfuziju u vidu klasifikovanja pravaca što dalje proizvodi ugroženost formata književnog opusa kao osnovnog postulata kulture jednog naroda. Koliko god se ovo moglo učiniti sporednim, nevažnim ili prenaglašenim, kada se trezveno sagleda književnost kao fundament kulture svakog ponaosob naroda sveta, kristalno je jasno da su žanr i nacionalna odrednica presudni kada je u pitanju neko književno delo. Primera radi, opšte je poznato da je Džejn Ostin engleska spipisateljica, da je Viktor Igo francuski pisac, Johan Volfgan Gete je nemački, Umberto Eko je nedvosmisleno italijanski i tako dalje. Takođe, u najvećoj meri oni su definisani, ne samo pravcima u kojima su stvarali, već, što je takođe veoma važno, i žanrovski.
Sa druge strane, srpska književna scena je u proteklih stotinak godina otvorena za svakoga ko želi nešto napisati i publikovati na srpskom jeziku, ali koliko god to lepo izgledalo na prvi pogled u sebi krije nebrojano mnogo nepremostivih prepreka. Razloge ovom problemu, kao i većini problema koji se tiču celokupnog nacionalnog identiteta jednog naroda, sve manjkavosti ove slojevitosti mogu se pronaći u vremenu koje je usledilo po okončanju Drugog svetskog rata. Tada je, u duhu novog vremena i poretka, odjdnom i srpska književna scena prestala da bude srpska i postala je jugoslovenska. Srpski pisci gurnuti su u drugi plan ruku pod ruku sa baštinom svojih prethodnika, koju su na svojim dušama ponosno nosili kao plemenito i uzvišeno breme.
Nosioci novog, navodno oslobodilačkog, poretka skrivenog iza parole „bratstva i jedinstva“ svih naroda i narodnosti, nekada su suptilnim a nekada i grubim metodama srpske pisce sklanjali po strani. Tako su oni koji su pokušavali da nastave srpsku književnu tradiciju bili primorani da odlaze iz Jugoslavije, neretko i u zatvore, dok su neki od njih jednostavno prihvatali grubi zagrljaj jugoslovenstva. Direktna posledica udara koji je tada izvršen na srpsku književnost jeste to što i sada najčešće za autore iz tog vremena, ali i pojedine savremenike, čujemo kako su oni zapravo „domaći“ pisci, bez jasnog geografskog, pogotovo bez nacionalnog profila. Konkretno, dogodilo se to da su u bogatu srpsku književnost, staru nekoliko vekova, koju su obeležili majstori pera tokom epohe srpske srednjevekovne književnosti, zatim srpskog realizma, romantizma i moderne uvučeni takozvani „domaći“ pisci. Dubina koju doseže ovaj problem uvlačenja stranaca među srpske pisce postaje alarmantna tek ukoliko se sagleda činjenica da oni zapravo ni po kojoj normi i ne pripadaju srpskom etničkom miljeu, izuzev srpskog jezika koji su koristili i to na posebno diskutabilan način. Taj konglomerat naroda i narodnosti proizveo je, dakle, to da se među velikane srpske književnosti poput Stevana Sremca, Laze Lazarevića, Borisava Stankovića, Vojislava Ilića, Milana Rakića, Jovana Dučića i druge uvuku i popularizuju, kako u akademskim tako i u širokim čitalačkim krugovima, osrednji autori koji pritom dolaze sa etničkog prostora na kome od 1945. godine žive samoproklamovani narodi koji su po svojoj formi suprotstavljeni srpkim fundamentima. Reč je naravno o autorima poput Miloša Crnjanskog, Mehmeda Selimovića, Danila Kiša i dr. Pečat njihovog jugoslovenstva koji je u svojim krajnostima gotovo po pravilu bivao suprotan srpskoj tradiciji, više je nego uočljiv za svakoga ko želi dublje da zaroni u suštine njihovih radova koji su po žanru, formi i stilu nedvosmisleno nazadni u odnosu na autore koji su stvarali pre njih. Uporedivši formu, misli i poruke autora srpskog etničkog prostora od vremena borbi srpskog naroda za oslobođenje od Otomanske imperije pa sve do kraja Prvog svetskog rata, odnosno nestajanja srpske državnosti koja je tada nesvesno utonula u jugoslovenstvo, kristalno je jasna razlika po pitanju osnovnih književnih normi i standarda. U tom smislu, afirmacija autora koji su dobili prostora sa pojavom jugoslovenstva kao doktrine, može poslužiti jedino kao parametar kojim se uočavaju razlike između naracije uzvišenim stilom i pisanja „domaćih“ autora. Dalje, udar na srpsko nacionalno biće u domenu književnosti nastavljen je vrlo perfidno i lukavo, žigosanjem čak i pojedinih srpskih autora, kao što je slučaj nobelovca Ive Andrića, kao jugoslovenskog, sa potrebom da se na taj način otrgne od srpskog duhovnog bića i na taj način profiliše, ne više kao srpski već kao opšti, jugoslovenski pisac i na kraju kao svačiji, odnosno „domaći“. Upliv stranih autora među „domaće“ zapravo je bio ustupak koji im je učinjen jer u suprotnom oni ne bi mogli biti uvršteni ni u jedan kalup, imajući u vidu to da zapravo nisu bili ničiji, odnosno da ih, osim Jugoslavije, nijedna druga država ne bi želela uvrstiti među svoje. Dokaz tome jesu njihova lutanja po evropskim prestonicama u kojima nikada nisu bili prihvaćeni, iako su pojedini o njima i pisali, te su se uvek morali vraćati tamo gde bi mogli biti korisni, bar kao suprotnost onome što je u tom političkom momentu bilo na udaru. Sa druge strane, oni autori koji su po svaku cenu želeli ostati Srbi i isključivo srpski a ne „domaći“ pisci, u prvom redu Dragoljub Mihailović i Borislav Pekić, podvrgavani su robiji i teškim torturama ili mučkim i svirepim ubistvima što je najverovatnije bio slučaj sa niškim pesnikom Miljkovićem, u zimu 1961. godine. Kako god, o ovim problemima mladi autori skoro pa i da ne razmišljaju, vođeni sebičnim motivima, odnosno pukom željom da objave svoje radove i zadovolje sopstvene sujete.
Savremeni svet, opterećen nezajažljivom potrebom za slobodom, pružio je pak mogućnost da svako može objaviti šta god poželi bez validne ili najčešće bez ikakve cenzure. Ova nekontrolisana sloboda otvorila je put onima koji su sebe afirmisali na neki sasvim drugi način, daleko izvan književnosti, neretko i osnovnog akademskog obrazovanja. Tako je ta otvorenost i sloboda publikovanja izazvala novi problem koji se čini nepremostivim za nekoga ko je tek napisao neki svoj rad i pritom želi da on bude istaknut u javnosti. Publikovanje i agresivno isticanje svega što se piše, na književnoj sceni Srbije otvorilo je, dakle, nove probleme, odnosno stvorilo potpunu žanrovsku konfuziju koja je striktno praćena sa nedostakom elementarnog ukusa, često i osnovne kulture. Zahvaljujući tome Srbija je postala mesto u kome je čitaocima veoma teško pronaći odgovarajuće štivo, vezati se za žanr ili autora, što je dalje prouzrokovalo to da se, uopšteno posmatrano, čita sve manje ili gotovo ništa.
Akademski književni krugovi, kao nosioci kulture jednog naroda, pitanje ovog problema sagledavaju pasivno, učaureni u strogo definisanim naučnim ložama koje ljubomorno čuvaju i skrivaju od javnosti a koje i suviše liče na dogme bez odraza na široku publiku. Povrh toga, istaknuti književni radnici i ljudi koji reprezentuju savremenu srpsku književnost još uvek su usmeravani ostacima boljševičkog književnog kursa koji svom snagom čuva sećanja na autore modernizma i postmodernizma, tj. „domaćih“ pisaca, veličajući njihovu osrednjost suprotstavljenu uzvišenim književnim formama.
Takođe, problem svojevrsne akademske akreditacije književnih dela u Srbiji vodi se parametrima učvršćenim normama modernog, vulgarnog i izopačenog modela pisanja koji nameću nosioci savremene masmediologije. Tako ni srpska književnost ne biva zaobiđena pritiska i drske nametljivosti američkih i ostalih autora zapadne varvarske pop kulture koji postavljaju standarde. Kao neosporni proizvod takvih standarda i odsustva snažnog akademskog uticaja koji podstiče nacionalne vrednosti u kulturi uopšte, prosečnom srpskom čitaocu je izbor ograničen na radove pojedinih starleta, niskoobrazovanih muzičara i šoumena.
Agresija na srpsku književnost i kulturu uopšte izvršena je, međutim, i na najvišem nivou, što donekle može objasniti neprimetnost kritičara, autora i akademskih radnika u brizi za čitalačke potrebe i razvoj onih stvaraoca koji su osetljivi na savremeni svet i stanje celokupne srpske duhovnosti. Kao pokazatelj ovih nedostataka dovoljno je pročitati književni opus dobitnika najprestižnijih književnih nagrada u Srbiji tokom prethodnih decenija. Nametanje srpskoj književnoj sceni kao reprezentativne autore one koji su sopstveni razvoj baštinili daleko izvan srpskih etničkih granica i na temeljima suprotnim srpskoj kulturnoj promisli, te koji zarad toga otvoreno i bez skrupula propagiraju nezavisnost južne srpske pokrajne, više je nego sramni pokazatelj činjenice da agresija ne jenjava niti joj se nazire kraj.
U tom smislu izazovi koji se nalaze pred onima koji su namerni da pišu i ostvaruju sebe kao autore na polju književnosti pretežniji su od problema. Savladavanjem izazova, tj. ispunjenjem normativnih, žanrovskih i nadasve moralnih obaveza koje težina savremenog načina života i stanje duha i etičnosti nameće, učiniće da se i problemi praktične prirode lakše i efikasnije prevazilaze.
Kada je reč o piscima, pre svega onima koji su se tek latili ovog poziva, pored problema postoje, dakle, i određeni izazovi koje je neopohodno prevazići pre bilo kakvog upuštanja u publikovanje i prezentovanje radova. Kako rekosmo, jedan od osnovnih problema ali i izazova jeste žanrovsko opredeljenje u kome bi pisci početnici prezentovali svoje spisateljske veštine. Srpska književnost, žanrovski nedefinisana, prosto vapi za autorima koji će sebe i svoje radove disciplinovano klasifikovati.
Na kraju, izazov važniji i od samog izbora žanra, jeste jasno određivanje poruka koje pisac želi da iznese pred oči publike. Potreba za snažnom porukom čini se da je piscima početnicima, svakako i već afirmisanim autorima, nepremostiva prepreka koja na kraju može biti pogubna. Zapravo je reč o tome da se mnogi pisci ne usuđuju da pišu svoja dela bazirajući ih na temama koje su „zabranjene“ ili, kako bi se rečnikom svevidećih recenzenata reklo – „teške“. Istina leži u tome da zapravo nema „teških“ i „lakih“ tema, te da je pisanje jedan od drevnih načina da se ispriča ono što ne sme da se zaboravi. Jedino pišući o temama koje suštinski potresaju autora i njegovog savremenika i zemljaka moraju biti prioritetne i istaknute kako bi se u vremenu ostavio ne samo trag dela, već i trag njegovog tvorca. U tom maniru govorio je i sasvim sigurno najmerodavniji i najcenjeniji srpski kritičar u vremenu koje je sa sobom nosilo dramatičnost svojstvenu tom dobu, Jovan Skrelić. Dakle, nije pisac onaj koji u vremenu stradanja i patnji, koje njegov narod trpi i preživljava, piše o glavobolji, već je to snažna ličnost koja bez straha, svojim delima prkosi zloj sudbini. U tom smislu važnost i ubedljivost poruke u sebi nosi i neophodnu snagu kojom će delo privući ne samo potencijalnu publiku već i mecene i izdavače. Konkretno, izbor onoga sa čime pisac početnik želi da se približi čitaocima uobličiće njegove motive i poruke, zatim ga nesvesno i odvesti u najpogodniji žanr.
Istini za volju, ni talenat, dobre poruke, snažni i iskreni motivi nikako ne mogu biti pouzdane garancije uspehu nekoga ko se sprema da objavi svoje prvo delo. Izdavačke kuće kao po pravilu rade isključivo za profit i ukoliko nema mogućnosti za unapred dobro osmišljen plasman, nade neafirmisanih autora se ruše pre nego što se u potpunosti i razviju. Takođe, mnoge od izdavačkih kuća u jednoj lepo osmišljenoj dijalektičkoj formi, objasne autoru da će objaviti njegov rad ukoliko on samostalno, putem svojih izvora, obezbedi prihode a da će pritom biti zastupljen u njihovim knjižarama, štandovima, portalima i da će korice njegovog dela krasiti baš njihov logo. Iako zvuči primamljivo, veoma je praktičnije da, ukoliko autor samostalno zalazi i u posao objavljivanja, to uradi sarađujući sa dizajnerima, lektorima, korektorima, grafičarima i štamparijama koje sam može izabrati. Ograničenost u prisustvu njegovog dela u knjižarama i na sajmovima zaista može izgledati kao ogroman nedostatak, što u praksi i nije nešto nenadoknadivo. Zapravo, nijedna izdavačka kuća ne može garantovati da knjiga nepoznatog autora može biti istaknuta na vidljivim mestima i imati dobre šanse da bude kupljena. Prisustvo samog dela, ali i autora kao celovite ličnosti, na društvenim mrežama, koje su neosporno postale neodvojivi deo svakodnevnice, zatim na književnim događajima i promocijama, koje samostalno može orgranizovati, u velikoj meri nadoknađuju, čak premašuju mogućnosti koje pruža izdavač kome je svaki autor samo jedan od mnogih od čijeg dela očekuje profit.
Konačno, poruka koju pisci početnici mogu pružiti, jasnoća i određenost prilikom svrstavanja u žanr već su dovoljan put ka postizanju cilja, odnosno izlaska pred oči čitalaca. Opisani nedostaci i manjkavosti književnosti u Srbiji sami po sebi moraju biti podsticaj neafirmisanim autorima da hrabro izađu pred čitaoce sa jasnim i upečatljivim radovima koji nedostaju ljubiteljima pisane reči.
Autor: Srđan Jović
