Ako za nekoga možemo da kažemo da je doprineo našoj kulturi, književnosti i jeziku onda je to sigurno Vuk Stefanović Karadžić. Njegov neverovatno raznovrsan doprinos ne ogleda se samo u reformi pisma i uticaju na naš književni jezik. Pred toga on je skupljao narodne pripovetke, umotvorine, pesme, pisao je o našim običajima, narodnom folkloru, kulturi, stanovništvu, Prvom srpskom ustanku. Širom Evrope dodeljivani su mu ordeni i nagrade, pripadao je mnogim naučnim društvima, slavni pisci i pesnici tog doba su ga hvalili. I dok se je vrtoglavo peo kulturnom i književnom lestvicom Evrope, dobijajući priznanja za svoj rad od kraljeva, Srbi su po njemu osipali drvlje i kamenje, braneći mu da štampa svoje rukopise, optužujući ga da pokušava da pokatoliči svoj narod. Kako je Vuk uspeo da se izbori i ipak postane jedno od najznačajnijih lica naše kulture, jezika i književnosti?
Vuk je rođen Tršiću 6. novembra 1787. godine. Roditelji su mu bili poreklom iz Drobnjaka u Crnoj Gori i budući da su zbog bolesti i loših uslova izgubili mnogo dece, Vuku se nadenuli to ime jer su verovali da će ga ono zaštititi od veštica i zlih sila. Da li je zbog imena ili nečeg drugog, Vuk je uspeo da poživi dovoljno dugo da ostavi neizbrisiv trag ne samo u srpskom narodu, već i na celom kontinentu.
Bio je reformator srpskog jezka, prvi srpski lingvista (prva polovina 19. veka), sakupljač narodnih pripovetki, umotvorina i pesama, pisac prvog rečnika srpskog jezika i osvojio je nekoliko počasnih doktorata.
Obrazovanje
U doba kada je rođen, Srbija nije postojala kao država i dolazilo je do raznih političkih turbulencija, i budući da je poticao iz siromašne, nepismene porodice, bilo mu je teško da stekne obrazovanje. Pomogao mu je rođak Jevta Savić Čotrić, jedini pismeni čovek u selu, koji ga je naučio da čita i piše. Nakon toga je upisao školu u Loznici, ali je zbog bolesti morao da odustane. Prebacio se u Manastir Tronoša, ali budući da su ga tu zaposlili da čuva stoku, umesto da ga uče, otac ga je povukao iz manastira.
Učestvovao je u Prvom srpskom ustanku kao pisar i činovnik u Negotinskoj krajini, kod cerskog hajdučkog harambaše Đorđa Čurčije. Iste godine odlazi u Sremske Karlovce, gde pokušava da upiše gimnaziju. Nisu mu odobrili jer je u to vreme imao 17 godina, što znači da je bio prestar za upis, pa je neko vreme proveo u tamošnjoj bogosloviji. Nakon toga odlučuje da nastavi svoj put, pa je otišao u Petrinju gde je nekoliko meseci učio nemački jezik. Splet nepovoljnih okolnosti se nastavlja kada je odlučio da ode u Beograd i stekne obrazovanje od Dositeja Obradovića, jednog od najuticanijeg čoveka tog vremena na našim prostorima. Ostao je razočaran, jer Dositej nije hteo njime da se bavi. Nakon još jednog neuspeha odlazi u Jadar gde je radio kao pisar kod Jakova Nenadovića. Nedugo potom se sa svojim rođakom vraća u Beograd gde je u Sovjetu obavljao pisarske poslove.
Vuk je posle nekog vremena najzad uspeo da dođe do Dositeja Obradovića, kada je upisao novootvorenu Dositejevu Veliku školu. Međutim, ubzo se razboleo pa je morao da ode na lečenje u Novi Sad i Peštu.
- godine se vratio u Srbiju gde je hrom, zbog problema sa nogom, jedno vreme kratko radio kao učitelj. Odlučuje da sa rođakom Jevtom pređe u Negotinsku krajinu, gde je obavljao činovničke poslove.
Prijateljstvo sa Jernejem Kopitarem
Nakon propasti Ustanka 1813. s porodicom prelazi u Zemun, gde neko vreme provodi u karantinu. Nakon toga odlazi u Beč gde upoznaje i ženi Anu Mariju Kraus. Nažalost, mnogo dece im je preminulo. Poživeli su samo ćerka Mina i sin Dimitrije. Možda njegovo presudno i najbitnije poznanstvo dešava se upravo u Beču, kada je upoznao cenzora Jerneja Kopitara koji se zainteresovao za njegove spise o Prvom srpskom ustanku. Uvidevši Vukov britak um i talenat, Jernej ga savetuje i nagovara da prikupi što više građe o svom narodu, pa zbog toga Vuk počinje da sakuplja narodne pesme i umotvorine, istovremeno radeći i na gramatici narodnog govora. Ugledao se na gramatiku slavenosrpskog jezika koju je u 18. veku napisao Avram Mrazović. To mu se i isplatilo pa 1814. godine u Beču objavljuje “Malu prostonarodnu slaveno-serbsku pjesnaricu“ i “Pismenicu serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisanu“ iako nepotpuna i nesavršena, ovo je bila prva gramatika srpskog jezika. Sledeće godine izdaje i “Narodnu serbsku pesnaricu“.
Tri godine nakon toga, 1818. izdato je prvo izdanje “Srpskog rječnika“ koje se sastojalo od 26.270 reči. U njemu je zabaležen govor naroda u Srbiji, Sremu i Vojvodini. Nakon toga je izašlo i drugo, potpunije izdanje gramatike, koje je par godina kasnije na nemački preveo poznati pisac Jakob Grim. Za drugo izdanje “Srpskog riječnika“ koje je izdato u Beču 1852. prikupljao je građu iz govora stanovništva Crne Gore, Dubrovnika, Dalmacije i Hrvatske. Ovaj rečnik je imao 47.427 reči. Pripremao je da izda i treće izdanje ali ga je smrt u tome sprečila, pa su njegov rad nastavili njegovi poštovaoci i prijatelji Pera Đorđević i Ljubomir Stojanović.
Problemi i protivnici u Srbiji
Iako je Srpska pravoslavna crkva podržavala stara slova želeći da održi vezu između kulture, pismenosti i religije, Vuk je uspeo radikalno da uprosti azbuku i pravopis, izbacujući nepotrebna slova i poluglasove. Vodio se pravilom jedno slovo = jedan glas. Ove izmene su naišle na veliko odobravanje evropskih filologa i lingvista. Poznati pisci i pesnici kao što su braća Grim i Gete, hvalili su Vukovu reformu pisma i narodne umotvorine koje je sakupio.
Međutim, nastojeći da uvede narodni jezik u književnost, susreo se sa mnogim izazovima. Književni jezik je u to vreme bio haotična mešavina koja je nastala uticajem staroslovenskog jezika i ruskih književnih knjiga. Upravo ovaj slavenosrpski jezik je bio zvanični jezik crkve, škole i književnosti, i njime se služio i pisao kako je ko umeo.
Nemire i komešanje u književnoj i crkvenoj zajednici su započele Vukove kritike romana “Usamljeni junoša“ 1815. i “Ljubomir u Elisijumu“ 1817. koje je napisao tada najpoštovaniji i najpoznatiji pisac Milovan Vidaković. Vuk je kritikovao piščevo loše pozavanje jezika, tvrdeći da je njegovo štivo nesređena mešavina imenskih i glagolskih oblika starog, slovenskog i narodnog jezika. Budući da se Vuk usudio da kritikuje omiljenog srpskog pisca, navukao je na sebe gnev mnogih uticajnih ljudi tog vremena: Joakima Vujića, Lukijana Mušickog, Pavla Berića, Gliše Gerišića kao i gnev crkve i njenih glavnih predstavnika. Karlovački mitropolit Stefan Stratimirović se zalagao kod budimskih vlasti da se Vuku onemogući štampanje knjiga. Trn u oku mu je predstavljalo slovo “j“ koje je Vuk preuzeo iz latinice. Srpska pravoslavna crkva je to videla kao čin zalaganja protiv pravoslavlja i želju da se srpski narod pokatoliči.
Pored Milovana Vidakovića i Srpske pravoslavne crkve, Vuk je imao još jednog velikog protivnika: Jovana Hadžića, osnivača i predsednika Matice Srpske, koji je tada bio najobrazovaniji čovek u državi. Iako su u početku Vuk i Jovan Hadžić bili saradnici, ubrzo su se razišli u mišljenjima. Jovan je izao “Sitnice jezikoslovne“ što je trebalo da predstavlja priručnik za rad budućim gramatičarima, međutim, Vuk nije mario za protivnikov ugled i moć, pa je napisao “Odgovor na sitnice jezikoslovne“ navodeći kao argumente Jovanovo slabo poznavanje narodnog jezika i neprincipijelnost u pisanju. Jovan Hadžić je nastavio polemiku izdavajući članke i brošure (“Utuk I“, “Utuk II“, “Utuk III“). Iako je njihova rasprava trajala skoro deceniju, Vuk je konačno uspeo da dokaže 1847. godine da je srpski narodni jezik jedini pravi jezik Srba. Te godine su na narodnom jeziku objavljene “Rat za srpski jezik“ Đure Daničića, “Pesme“ Branka Radičevića, Njegošev “Gorski vijenac“ kao i Vukov prevod Novog Zaveta. Izdavanje “Gorskog vijenca“ je bio pravi pokazatelj da i najveća filozofska dela mogu da se pišu čistim srpskim narodnim jezikom.
Vukov doprinos istoriji
Kao učesnik Prvog srpskog ustanka, Vuk je do 1814. sakupio ogroman materijal. Opisao je vladavinu kneza Miloa Obrenovića (“Miloš Obrnović knjaz Serbiji“ 1828.), najvažnije bitke iz ustanka kao i neslogu među srpskim starešinama. Napisao je nekoliko monografija o najistaknutijim vođama Prvog srpskog ustanka, među kojima su i Hajduk Veljko, Petrović, Miloje Petrović, Milenko stojković i drugi.
Poznatom nemačkom istoričaru Leopoldu Rankeu dao je materijal o Prvom srpskom ustanku prema kome je ovaj napisao delo “Srpska revolucija“.
Značajan doprinost Vuk je dao i srpskoj antropologiji i etnografiji, govoreći i ljudskom telu, koristeći termine koji se danas koriste u govoru i medicini. Govorio je i o običajima našeg naroda, opisujući folklor i narodna verovanja.
Biran je za člana berlinske, bečke i petrogradske akademije nauka, a bio je i član mnogih naučnih društava sirom Evrope, prikupljajući tako odlikovanja od ruskog i habzbuškog cara, pruskog kralja i Ruske akademije nauka. Dobio je Orden knjaza Danila I, Orden Svete Ane s krunom, Orden crvenog orla i Orden Franca Jozefa.
- godine u Beču, napustio je ovaj svet gde je “bio opevan od celog srpstva i celog učenog slovenskog sveta“, a njegovi posmrtni ostaci su 1897. godine uz velike počasti premešteni u Beograd, gde je u porti Saborne crkve sahranjen pored Dositeja Obradovića.
Autor: Marija Matković
