Dugogodišnja i plodonosna vladavina kralja Stefana Uroša IV Milutina, jednog od najvećih među Nemanjićima, okončana je naglo i neočekivano 29. oktobra 1321. godine. Svoje poslednje dane kralj je proveo u svojoj rezidenciji u Nerodimlju praćen agonijom, teškim mukama i gubitkom govora. Kraj kraljeve samrtne postelje sve do njegove smrti nalazio se i episkop Danilo kao svedok njegovog bolovanja lišenog nade u oporavak.
Kralj Milutin je u nasleđe ostavio proširenu i uvećanu državu, razvijenu i besprekorno uređenu. Zahvaljujući njemu, Srbija je bila vodeća sila na Balkanu i to ne samo u političkom i vojnom resoru već i u kulturi. Vreme vladavine kralja Milutina Nemanjića obeležio je ubrzani razvitak trgovine, arhitekture, književosti i zakonodavstva.
Kralj Milutin Nemanjić kao ktitor
Delatnost po kojoj će najviše ostati upamćen kralj Milutin i koja je i do dana današnjeg ostala kao vekovni spomen čitave dinastije jeste arhitektura i njegova neiscrpna ktitorska delatnost. Milutin Nemanjić podigao je oko četrdeset manastira i crkava, što se ipak ne može sa sigurnošću utvrditi, ali je izvesno da je zahvaljujući njegovom angažovanju sagrađeno i obnovljeno na desetine verskih zdanja. Kralj Milutin Nemanjić nije gradio samo u svojoj Srbiji već i u Jerusalimu, Konstantinopolisu, Tesalonikiju i Svetoj Gori. Najveći radovi obavljani su u manastiru Hilandaru, gde je na mesto stare podignuta nova crkva, ona koja stoji i danas. Manastir je usled čestih pljačkaških napada vitezova iz zapadne Evrope opasan zaštitnim zidinama i postao pravo malo utvrđenje sa visokim pirgovima. Ipak najveći broj crkava kralj Milutin sagradio je u svojoj zemlji, Srbiji. U Prizrenu je podignuta Bogorodica Ljeviška, katedralna crkva Prizrenske episkopije, na Kosovu Gračanica kao sedište Lipljanske episkopije, a u Skoplju Bogorodica Trojeručica, sedište Skopske episkopije, kasnije mitropolije. Tokom Milutinove vladavine obnovljena je Žiča kao jedno od sedišta Srpske arhiepiskopije i mesta na kome su još od Stefana Prvovenčanog krunisani svi kraljevi iz svetorodne loze Nemanjića. Najpoznatija zadužbina kralja Milutina je hram Svetom Stefanu u Banjskoj, mestu na kome je i sahranjen 1321. godine. Zaslugom Milutina Nemanjića obnovljeni su i podignuti manastir Svetog Đorđa kod Skoplja, zatim crkva Svetog Konstantina i Svetog Jovana Krstitelja takođe u Skoplju, zatim manastir Svetog Đorđa u Starom Nagoričinu, Svetog Nikole u Koželju na Vardaru i mnogi drugi.
Kao ktitor kralj Milutin Nemanjić je brinuo i o crkvenoj opremi, neophodnim relikvijama, svetim knjigama i sredstvima za izdržavanje monaha. Uglednije crkve dobijale su u vreme njegove vladavine statuse vlastelinstava sa po nekoliko sela i katuna. Jedno od najvećeg bilo je upravo vlastelinstvo manastira Svetog Stefana u Banjskoj.
Zahvaljujući svojoj privrženosti Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi i zaslugama koje je za nju stekao, kralj Milutin Nemanjić proglašen je svecem dve i po godine nakon smrti, a sam arhiepiskop Danilo sastavio je pomen i službu Svetom kralju Milutinu.
Brakovi kralja Milutina
Kraljev privatni život, međuim, bio je toliko buran da i dan danas izaziva kontraverze i rasprave. Fizički izuzetno privlačan, visok, plavih očiju i duge plave kose Milutin je već svojom pojavom plenio ženski svet na dvorovima od Konstantinopolisa do Budima. On se ženio četiri puta, prvi put još kao veoma mlad. Njegova prva žena bila je Tesalka Jelena udata za njega radi sticanja dobrih odnosa sa Tesalijom u sklopu antivizantijske kampanje. Brak je trajao kratko, do 1283. godine, nakon čega se Milutin oženio Jelisavetom, ćerkom ugarskog kralja Stefana i sestrom supruge svoga brata Dragutina, Katarine. Ovaj brak je u svoje vreme izazvao velika protivljenja pravoslavne crkve pre svega zbog toga što je Jelisaveta pre udaje bila časna sestra, ali najviše zbog bojazni od katoličkog uticaja na crkvene prilike u Srbiji, odnosno straha od nasilnog unijaćenja. Ni brak sa Jelisavetom nije trajao dugo, pa se Milutin oženio već 1284. godine Anom Tarter, ćerkom bugarskog cara Georgija. Za razliku od Jelisavete sa kojom je imao ćerku Caricu, iz braka sa Anom Tarter kralj Milutin je imao nekoliko dece čija imena nisu zabeležena, ali moguće je da je Stefan Konstantin njen sin. Do formalnog razvoda od nje nije došlo odmah pošto je ona sklonjena pre 1296. godine, već tek par godina kasnije, tačnije 1299. godine, kada se srpski kralj oženio vizantijskom princezom Simonidom. Iako je praktično bio četvrti, brak sa Simonidom je prema pravoslavnim načelima, bilo moguće ostvariti iz razloga što kraljev drugi i treći brak nisu bili priznati s obzirom na to da mu je prva žena tada još uvek bila živa. Sa stanovišta pravoslavne crkve, dakle, Milutinu je brak sa Simonidom bio drugi. Ovaj brak zapravo predstavlja okončanje sukoba sa Vizantijom kojim mu se na ime miraza priznaje osvajanje zemalja severno od linije Ohrid – Prilep – Štip. Na taj način srpska kruna je stekla legitimitet na ovim prostorima koji su svrstani u okvire Raške, odnosno Srbije.
Iako brak sa maloletnom princezom nije bio konzumiran, izazvao je velike potrese. Posredi je svakako bila politika, ovoga puta unutrašnja i ticala se njegovog starijeg brata Dragutina. Radilo se o tome da je kralj Milutin ovom ženidbom pokušao da izigra odredbe sporazuma iz Deževa kada je na Saboru 1282. godine njegov stariji brat abdicirao u njegovu korist usled bolesti i posledica koje je ona prouzrokovala. Jedan od uslova u Deževu bio je i to da Milutina nakon smrti nasledi neki od Dragutinovih naslednika. Imajući u vidu snažni vizantijski uticaj u celokupnoj carskoj titulaturi, pogotovo u sprezi sa krvnim srodstvom, sasvim sigurno bi naslednik kojeg bi podarila vizantijska princeza legitimnom srpskom vladaru imao neosporna prava na nasleđivanje. Zbog toga su protiv kralja Milutina ustali i njegova majka Jelena Anžujska, sremski kralj Dragutin, zatim Tesalci i Bugari. Spor oko nasleđivanja izazavao je početkom XIV veka nekoliko građanskih ratova iz kojih je, uz velike žrtve, kralj Milutin izlazio kao pobednik. Kraljica Simonida ostala je do kraja uz svoga muža i tek se nakon njegove smrti vratila u domovinu, zamonašivši se u manastiru Svetog Andrije.
Novi kulturni pravac i zakonodavstvo u vreme kralja Milutina
Diplomatski uspesi, praćeni vojnom snagom i snažnim ekonomskim rastom još iz vremena Milutinovog oca, kralja Uroša Nemanjića, Srbiju su već u prvim decenijama XIV veka izdvojili na pijedestal prve sile Balkana, a prema određenim merilima i znatno šire. Teodor Metohit, izaslanik vizantijskog cara na Milutinovom dvoru ostao je zadivljen sjajem i raskoši koje je zatekao na dvoru srpskog kralja.
Doba Milutinove vladavine takođe je obeleženo i svojevrsnom prekretnicom u razvoju srpske srednjevekovne književnosti. Početkom XIV veka veka otpočinje period u kome dominantnu ulogu ima Sveta Gora, odnosno uticaj manastira Hilandara. Od vremena kralja Milutina, pa sve do bitke na Kosovu 1389. godine dolazi do simbioze srpske i vizantijske kulturne tradcije koja je proistekla iz neposrednog prodora u Makedoniju. Promene nastaju u pisanju žitija i bogosluženju. Tada Teodosije piše Žitije Svetog Save i Žitije Svetog Petra Koriškog koristeći kao uzore dela Kirila Skitopoljskog. Prema Jerusalimskom tipiku sastavljene su službe Svetom Savi i Svetom Simeonu, zatim i Svetom Petru Koriškom. Nastaju i tri kanona, prvi Spasu Hristu i dva Svetom Simeonu i Svetom Savi, kao i Pohvale Svetom Savi i Svetom Simeonu.
Možda i najupečatljiviji pisac ovog perioda jeste kraljev bliski prijatelj i savetnik arhiepiskop Danilo, tvorac čuvenog Zbornika, odnosno dela od šest žitija i dve službe. Žitija su napisana srpskim kraljevima Urošu, Dragutinu i Milutinu, zatim kraljici Jeleni i arhiepiskopima Arseniju, Joanikiju i Jevstatiju dok su službe posvećene arhiepiskopima Arseniju i Jevstatiju.
Kada je u pitanju bogosluženje, takođe dolazi do velike promene zbog uvođenja Jerusalimskog, odnosno Nikodimovog tipika. Za vreme vladavine kralja Milutina Nemanjića preveden je i stihovan prolog.
U dinamičnoj spoljnoj i unutrašnjoj politici i kancelarije u Milutinovim rezidencijama bile su zaokupirane važnim poslovima. Iako je stolovao u Skoplju kao svojoj prestonici, kralj Miluti je poštovao tradicije svojih predaka održavajući dvorove u Paunima, Nerodimlju, Deževu i Vrhlabu. Najviše poslova bilo je u kraljevoj srskoj kancelariji gde je ispisano mnogo isprava sa divnim agengama koje predstavljaju svojevrsne literarne sastave. Odredbe o obavezama i pravima predstavljale su svojevrsne zakone, bilo da su uzete iz starog srpskog običajnog prava ili iz grčke zakonodavne tradicije. Prilikom potvrđivanja, a verovatno i sastavljanja zakonskih formi kralj Milutin zauzimao je istaknuto mesto. Njegovi naslednici, a posebno njegov unuk Dušan Nemanjić isticali su sa uvažavanjem i poštovanjem zakone svetoga kralja Milutina. U ove zakone ubraja se sudski postupak, sastav i rad porote koja je u srpskom narodu imala duboko ukorenjenu tradicionalnost. Na zakonodavnom radu kralja Milutina kao svedočanstva ostaju pet pisama, dvadeset šest povelja i Zakon o poroti usvojen na Saboru održanom verovatno 1316. godine i međunarodni Zakon o vraždi, odnosno naknadi za ubistvo ili ranjavanje koja zapravo predstavlja staru srpsku instituciju koja najverovatnije datira u XII vek.
Carske ambicije
Zakonodavna delatnost kralja Milutina otkriva jednu širu političku viziju koju je imao ovaj inteligentni i sposobni srpski lider. Kao takav Milutin je svakako ispoljio i carske ambicije koje su rasle sa širenjem teritorije. Takođe, dobijanje krune od carice Irine nakon ženidbe sa Simonidom bio je snažan vetar u leđa sposobnom vladaru za legalizaciju carskih insignija. U tom momentu srpski kralj je svakako bio svestan da carske ambicije ne može vezati za sebe te je ova ambicija bila najverovatnije usmerena na potencijalnog naslednika iz braka sa Simonidom. Međutim, nemogućnost mlade princeze da rađa okrenula je pažnju na njenu braću što je na kraju ispalo loše i već u startu osuđeno na propast. Tako je Milutin svoga tasta počeo nazivati ocem u pokušaju da stekne pravo ostvarivanjem porfirodnosti što je takođe propalo jer je srpska pravoslavna crkva lišena patrijaršije, tj. verskog lica koje bi obavilo ceremoniju krunisanja cara. Takođe se može primetiti da kralj Milutin nije želeo za sebe titulu vasilevsa koja je pripadala vizantijskim vladarima te da bi se najverovatnije zadovoljio i despotskim zvanjem. Na kraju, svestan da carske ambicije ne može ostvariti za sebe lično, već isključivo dugoročnom dinastičkom politikom koja bi išla u tom pravcu, on je u godini smrti carice Irine, koja je svesrdno pothranjivala njegove težnje, istakao Zakon o poroti kao manifestaciju carskih ambicija za svoju dinastiju.
Konačno, nadogradivši već dovoljno čvrste temelje srpske srednjevekovne države, kralj Milutin je svojim naslednicima ostavio stabilnu državnu administraciju, jaku i organizovanu vojsku, punu blagajnu i široke granice kao polazište za ostvarenje carskih aspiracija. Kratak period pasivnosti za vreme njegovog prvog naslednika Stefana Dečanskog prevaziđen je uspenjem na tron Milutinovog unuka Dušana. Prema karakteru, fizičkom izgledu, sposobnostima i ambicioznošću Dušan je bio slika i prilika svoga dede izrastavši u čoveka koji je sa punim pravom ispred svog imena mogao dodati titulu cara, a iza nadimak Silni.
Autor:Srđan Jović
