U blizini arheološkog nalazišta, Gamzigrad, kod Zaječara nalaze se ruševine ogromnog rimskog kompleksa Feliks Romulijana, jednog od najvažnijih poznorimskih nalazišta u Evropi. Rani istraživači verovali su da su drevne ruševine bile rimski vojni logor, zbog njihove veličine i brojnih kula. Sistematska arheološka iskopavanja sprovedena od 1953. godine otkrila su da je to mesto u stvari bila carska palata. Zamislio ga je i izgradio jedan od Tetrarha, car Galerije, usvojeni sin i zet velikog cara Dioklecijana. Galerije je započeo izgradnju 298. godine (nakon pobede nad Sasanijskim carstvom koja mu je donela divljenje i slavu) kako bi obeležio mesto svog rođenja. Ime Feliks Romulijana dobilo je u znak sećanja na njegovu majku Romulu, koja je takođe bila sveštenica paganskog kulta.
Kompleks hramova i palata služio je tri glavne svrhe, mestu obožavanja božanske ličnosti njegove majke, spomeniku njegovih carskih dela i luksuznoj vili za Galerija.
Palata izgleda nikada nije dovršena, a carevi 4. veka su velelepni posed prepustili hrišćanskoj crkvi. Tokom 5. veka palata je razarana od strane Huna, a u 6. veku Romulijanu je Justinijan I obnovio u vidu pogranične tvrđave. Nakon najezde Slovena krajem 6. veka, nekadašnja carska rezidencija je napuštena. Moćan grad, sa oko 20 utvrđenih kula. Unutar se nalazila raskošna palata, dva paganska hrama, tri hrišćanske crkve i druge građevine. podni mozaici se smatraju ravnima najboljim ostvarenjima kasnoantičkog doba u Evropi.
Oduševljenje Gamzigradom nestalo je krajem 19. veka. Prava istorija kompleksa tek je trebalo da se istraži. Interesovanje je oživljeno 1950-ih u periodu „neoromantizma srpske arheologije“. Vekoslav Popović, direktor Gradskog muzeja u Zaječaru, započeo je sistematska arheološka istraživanja 1953. godine. Akademski profesor dr Dragoslav Srejović bio je zadužen za istraživanje 1970. godine i smatra se da je postavio spomenik među svetskom arheologijom.
Kompleks je demistifikovan 1984. godine, kada je na jugozapadu otkriven arhivolt sa natpisom FELIKS ROMULIANA.
Arheološka iskopavanja na tom mestu otkrila su ostatke rimskog kompleksa sa 2 hrama, 2 palate i zgradom sa hodnikom, uključujući izuzetno fine mozaike koji prikazuju grčke bogove, Dionisa i Meduzu, figuralne kapitele Herkula, kupatila i impresivna vrata. Nekoliko vrednih ostava rimskog zlatnika pronađeno je na tom mestu, koje nastavlja da donosi važno rimsko blago i artefakte.
Pilastri careva Dioklecijana, Maksimijana, Galerija, Licinija, Maksimina i Konstantina su među spektakularnim nalazima. U dva mauzoleje na brdu Magura sahranjeni su i Romula i osnivač Galerije.
Među najvažnijim nalazima sa lokaliteta su portreti rimskih careva napravljeni od egipatskog ljubičastog kamena zvani porfir i novčići koji pomažu u preciznom datiranju kompleksa. Skulpturu Dijane, boginje lova, otkrili su u julu 2010. nemački i srpski arheološki timovi, stručnjaci su rekli da nedostaju konj i jahač što simbolizuje pobedu nad Varvarima.
Pored natpisa na latinskom u čitavom kompleksu, pronađeno je i nekoliko grčkih natpisa. Severozapadni deo je obnovljen, sagrađene su bazilike, za vreme cara Justinijana.
Tokom 31. sednice Uneskovog komiteta za svetsku baštinu u Krajstčerču na Novom Zelandu od 23. juna do 02. jula 2007. godine, Komitet za svetsku baštinu odlučio je da Gamzigrad-Romulijana, Galerijevu palatu, stavi na listu Svetske baštine.
Feliks Romuliana je popularna turistička stanica na stazi rimskih careva koja povezuje rodna mesta preko 17 rimskih careva rođenih na teritoriji savremene Srbije.
Moderno banjsko odmaralište, Gamzigradska Banja, nalazi se u blizini sa „posebnom bolnicom za rehabilitaciju“.
Autor: Marija Kostić
