Sredinom XIV veka veka kratkotrajno Dušanovo Carstvo se raspalo, a sa njime se i državno-politička struktura srednjovekovne države Nemanjića počela urušavati i postepeno nestajati. Još za vreme vladavine Dušanovog sina Uroša, zvanog Nejaki, moćni feudalci su svoje feude pretvorili u posebne državne celine sa sopstvenim obeležjima: teritorijom, dvorom, administracijom, grbom, carinama i sopstvenom vojskom. U severoistočnim krajevima nekadašnjeg cartva istaknutu političku ulogu odigrali su predstavnici porodice Rastislalića, kao jedni od oblasnih gospodara.
Prostor severoistočne Srbije u srednjem veku činio je današnji požerevački kraj, odnosno Braničevo. Granice ove istorijske oblasti mogu se odrediti samo približno na osnovu sačuvanih istorijskih izvora. Na krajnjem zapadu nalazila se reka Morava, južno je oblast mogla dopirati najdalje do ušća Resave, na jugoistoku su Braničevu pripadali Šetonje i Ždrelo dok se gornji tok reke Mlave ubrajao u Homolje. Granica Braničeva na severu bila je reka Dunav gde se nalazila carina.
Oblast koja se gotovo uvek vezuje uz Braničevo jeste Kučevo, koje se prvi put pominje u ugarskim izvorima iz druge polovine XIII veka. Granice ove oblasti još je teže odrediti, mada je sasvim izvesno da se na jugu naslanjala na Kučajnu. Oblasti Zvižd i Homolje na severoistoku Srbije spominju se tek u poveljama kneza Lazara Hrebeljanovića. Naime, Zvižd obuhvata planinske predele srednjeg i gornjeg toka reke Pek, dok se za Homolje sa sigurnošću može reći tek toliko da se nalazilo u gornjem toku Mlave.
Od gradova u ovoj oblasti najznačajnije je Braničevo, po kome je i čitava oblast dobila ime. Grad se razvio na mestu starog rimskog Viminaciuma da bi od XI veka bio sedište episkopije u okviru Ohridske arhiepiskopije. Braničevo je u kasnijim izvorima zabeleženo i kao grad kroz koji su prošli krstaši. Istočno od Braničeva ležao je Ram dok se na izlazu iz Gornjačke klisure nalazio grad Ždrelo. Na severu oblasti gde se, zahvaljujući toku Dunava, odvijala i najznačajnija vodena komunikacija, pa samim tim i najintenzivniji život nalazili su se gradovi Golubac i Višesav. Ovi gradovi nisu bili sedišta župa, već isključivo vojna utvrđenja sa izuzetno važnim strategijskim položajima. Bez obzira na to što što nije najbolje sačuvan, Golubac predstavlja jedan od najlepših srpskih srednjevekovnih gradova. Grad je najpre bio ugarsko utvrđenje, koje se prvi put pominje sredinom XIV veka, a ni car Dušan Silni Nemanjić ni kasnije knez Lazar Hrebeljanović nisu ga uspeli osvojiti. Srpski je postao tek početkom XV veka, nakon bitke kod Angore, s obzirom na to da su ga prethodno osvojili Turci na čelu sa sultanom Bajazitom. O gradu Višesavu se skoro ništa i ne zna, pa čak ni mesto na kome se nalazio do skoro nije bilo poznato.
Što se istorije ove oblasti tiče, ona je vodila veoma buran i dinamičan život o kome svedoče relativno bogati podaci iz istorijskih izvora. Čitav prostor severoistočne Srbije bio je vekovima izložen uticajima tri lokalne sile koje su se otimale o ovaj bogati kraj: Ugarske, Bugarske i Srbije. Prve borbe tokom ranog srednjeg veka najčešće su se vodile između Ugara i Bugara, a čitava oblast bila je najčešće celovita i organizovana kao banovina pod vazalstvom mađarske krune. Ovakvoj situaciji kraj su učinili bugarski feudalci Drman i Kudelin koji su se odmetnuli i samostalno vladali u Braničevu i Kučevu sa sedištem u Ždrelu. Braća iz dinastije Nemanjića, Dragutin i Milutin, 1291. godine osvojili su ove oblasti od bugarskih velikaša, kada one ulaze u sastav Dragutinove države da bi ih nakon njegove smrti, 1316. godine, kralj Milutin uključio u sastav Raške, odnosno Srbije. Od tada se granica srednjevekovne srpske države ustalila u ovoj oblasti na Drnavu.
Još za vreme vladavine cara Dušana Nemanjića u Braničevu se pominju trojica braće: Brajko, Radoslav i Branko. Njih trojica su se veoma brzo nakon Dušanove smrti osamostalili, što se zaključuje posredstvom dubrovačke trgovačke dokumentacije koja potvrđuje da su već 1361. godine izdali u zakup carine Dubrovčanima. Međutim, još dve godine ranije oni su oblasti Kučeva i Braničeva izdvojili iz Srpskog Carstva prihvativši vazalne obaveze prema mađarskoj kruni, da bi, kao što je rečeno, 1361. godine bili samostalni. Period njihove samostalnosti nije bio dugačak i vezuje se za ime misterioznog feudalca Radiča Brankovića.
Koristeći se postojećom i relevantnom izvornom građom, ne može se sa sigurnošću utvrditi poreklo, pa samim tim ni identitet ovog oblasnog gospodara Braničeva. Porodična istorija Rastislalića direktno je povezana sa srpskom feudalnom porodicom Kosača. Naime, tokom lova je vojvoda Vuk, jedan od rodonačelnika Kosača, ubio Branka Rastislalića čime je otpočela krvava borba za osvetu. Rezultat sukoba bilo je još jedno ubistvo. Nepoznati predstavnik porodice Rastislalića usmrtio je vojvodu Vuka, oca Vlatka Vukovića, čime je vraćena krv za krv. Nakon ovih maglovitih događaja, sinovi obojice ubijenih velikaša postali su dominantne figure u svojim porodicama, a samim tim i u oblastima kojima su gospodarili. Vreme kada se ova borba okončala ne može se sa preciznošću odrediti iako je vrlo verovatno da se sve dogodilo 1359. godine, kada i Radič Branković, sin Branka Rastislalića, postaje samostalni gospodar u Braničevu.
Kako se radi o dalekom vremenskom periodu i oblasti koja je svega par godina bila samostalna i trpela snažne i učestale udare spolja, može se naići i na izvesne teorije o tome da Radič Branković zapravo nije sin Branka Rastislalića, već izvesnog sluge Branka, te da se on kasnije istakao kao politički lider. Ova tvrdnja svakako je previše fantastična da bi se mogla uzeti kao istinita, pogotovo što svoje potkrepljenje nalazi u prezimenu. Činjenica da je Radič nosio prezime Branković nikako ne isključuje mogućnost da je bio Rastislalić, naprotiv, to zapravo pre dokazuje da je bio sin Branka Rastislalića. Oblasni gospodari, kako su kasnije u istoriografiji bili nazvani, što je ostalo ukorenjeno i do danas, u svoje vreme su bili samo feudalci vezani vazalnim obavezama prema svojim sizerenima. Tako je i jedan od najznačajnijih oblasnih gospodara Nikola nosio prezime po svome ocu Altomanu, Altomanovć. Suštinsko je pitanje o postojanju, odnosno nepostojanju dinastije, a malo je onih oblasnih gospodara nakon raspada Carstva Dušanovog koji su uspeli da se izdignu iz porodičnih feuda i formiraju dinastije. To je pošlo za rukom delu raške vlastele, odnosno Lazarevićima i Brankovićima. Ostali velikaši ostali su lideri nižeg ranga, odnosno feudalci, gospodari određene oblasti. Razlika između ovih feudalaca, tj. prvaka u svojim porodicama i dinastičkih lidera leži u tome što su ovi drugi u određenom istorijskom momentu uspeli da nametnu uticaj nad nekoliko oblasti, odnosno postanu sizereni nekolicini feudalaca i pretenduju na obnovu nekadašnje države Nemanjića kao vladari. Ovakvih pretenzija je bilo mnogo i sasvim je sigurno da je svaki pojedinačni oblasni gospodar sanjao o carskoj tituli, međutim, jedino su sinovi Lazara Hrebeljanovića i Vuka Brankovića uspeli da uspostave, kakvu takvu, državno-političku celovitost i, u znatno izmenjenoj formi, obnove nemanjićke tradicije.
Dakle, kada je Radič Branković u pitanju, svakako je najverovatnije da je on, kao sin Branka Rastislalića, možda najstariji među braćom, kasnije preuzeo odgovornost upravljanja porodičnom zemljom. Iako se ne može sa sigurnošću tvrditi da li je tada Radič Branković samostalno upravljao svojom oblašću ili su još uvek glavnu reč vodila braća Rastislalići, incident sa dubrovačkim trgovcima svakako potvrđuje samostalnost oblasti kao feudalne i ekonomske celine. Radi se o tome da su carine Rastislalića zakupili izvesni dubrovački trgovci Oberko Panjurević i Đorđe, nećak Marina Baranina. Njih dvojica su uputili žalbu dubrovačkoj vladi tužeći izvesnog Dživu Đorđića, vlastelina koji je po nalogu Rastislalića opljačkao carinu i kuću načinivši štetu od 400 dukata i 3000 krstatih broševa.
Samostalnost Radiča Brankovića svakako je upitna uzimajući u obzir neosporan i direktan uticaj ugarskog kralja na ovim prostorima. Ipak, verovatno je Radič Branković uspeo da sačuva svoju samostalnost najkasnije do 1365. godine. Imajući u vidu pomenuti dubrovački dokument o carinama iz 1361. godine i činjenicu da je ugarski kralj Lajoš Veliki mogao zagospodariti ovim teritorijama tek nakon što je osvojio Vidin 1365. godine, moglo bi se pretpostaviti da je tada okončana i samostalnost oblasnog gospodara Braničeva.
Koliko god bile obavijene tajnom i sivilom koje je nanelo vreme, o kraju samostalnosti Braničeva zna se više nego o samoj vladavini njenog gospodara Radiča Brankovića. Naime, nakon pogibije braće Mrnjavčevića na Marici 1371. godine i rasapa Nikole Altomanovića dve godine kasnije, Lazar Hrebeljanović izdvojio se na mesto lidera, ne samo raške vlastele, već i svih oblasnih gospodara koji su još uvek odolevali turskim napadima. Pored proširenja svoje oblasti na najznačajnija rudarska središta srednjevekovne Srbije, Novo Brdo i Rudnik, Lazar Hrebeljanović je preuzeo i ključnu ulogu u crkvenim pitanjima koja su tresla Balkan u to doba. Izmirivši srpsku i vizantijsku crkvu, knez Lazar je ostvario ono što ni Dušanu Silnom nije pošlo za rukom: priznanje srpske patrijaršije. Zahvaljujući rastu svog uticaja, Lazar je do kraja osme decenije XIV veka snagom oružja ugušio pobune vlastelina Nikole Zojića i Novaka Belocrkvića, zatim svoju sestru Draganu udao za čelnika Musu, gospodara Kopaonika, pobratimio se sa vojvodom Crepom Vukosavljevićem koji je svoju baštinu imao u okolini Paraćina, dok je i vlastelin Vitomir položio vazalnu zakletvu prema knezu Moravske Srbije.
Konačno, na red je došla i najsevernija oblast, Braničevo, u kojoj je stolovao Radič Branković. Nije sasvim izvesno da li je knez Lazar pokorio Braničevo uz odobrenje kralja Lajoša ili je to uradio nakon njegove smrti. Ono što se sa sigurnošću može tvrditi je to da se svakako pre 1380. godine oblast Braničeva našla u sastavu Lazareve države koja se već mogla okarakterisati kao obnovljena država Nemanjića bez svojih rubnih teritorija, osvojenih u XIV veku. Sudbina poslednjeg poznatog izdanka porodice Rastislalić nije poznata, mada se može naslutiti da je bila kobna, s obzirom na to da predstavnici ove porodice tada napuštaju istorijsku pozornicu.
Autor: Srđan Jović
