Srpska revolucija, koja je sa prekidima trajala od 1804. do 1835. godine, predstavlja jedan od najslavnijih perioda celokupne srpske prošlosti. Tokom ovog razdoblja srpski narod je uspeo da se oslobodi stranog jarma koji je, uopšteno posmatrajući, trajao nešto duže od tri stotine godina. Ustaničke godine borbe, stradanja, patnji, ali i uspeha iznedrile su nekoliko značajnih ljudi iz gotovo svih oblasti ljudskog života: ekonomije, politike, diplomatije, obrazovanja, nauke, pismenosti i vojne veštine.
Prva etapa Revolucije, u narodu poznata kao Prvi srpski ustanak, obilovala je agresivnom politikom ustanika prema okupacionim vlastima, najpre uzurpatorima dahijama, a potom i protiv centralne vlasti Otomanske imperije, tj. sultana. Već u prvim godinama srpski ustanici predvođeni Đorđem Petrovićem, poznatim po svom nadaleko čuvenim nadimkom Karađorđe, odneli su nekoliko ubedljivih pobeda nad uglavnom brojnijom vojskom sultanovih zapovednika na Balkanu. Jedna od takvih bitaka vođena je na Mišarskom polju, u okolini Šapca, početkom avgusta 1806. godine.
Zapravo su sve vojne aktivnosti preduzete od strane osmanske vlasti 1806. godine bile inspirisane željom da se ustanak u Srbiji uguši i da Srbi budu kažnjeni za poniženje koje su naneli carskoj vojsci prethodne godine na Ivankovcu. Apsolutno svesni da su se upustili u okršaj koji se ne može završiti za pregovaračkim stolom, već isključivo na bojnom polju, srpski ustanici pripremili su se za odbranu onih prostora koji su do tada bili oslobođeni.
Na istočnom delu fronta Petar Dobrnjac već je zauzeo Paraćin i Ražanj, brzo nastupajući prema Aleksincu. Mladen Milovanović je za to vreme već oslobodio Kragujevac, a Milenko Stojković Poreč, očistivši od Turaka severno Pomoravlje, nije uspeo pritom da zauzme Kladovo i Negotin. Prilike na južnom frontu nisu bile tako sjajne za ustanike koji su bili zaustavljeni kod Novog Pazara, uspevši da se prošire samo do Višegrada i Mokre Gore. Zapadni front, pritisnut od Turaka, iz pravca Bosne, bio je najkritičniji. Tamo je Stojan Čupić, beskrajno smeo i hrabar hajduk, teškom mukom branio položaje postavši tako besmrtni heroj čitave Mačve. Ipak, u leto 1806. Turske snage, koje su brojile oko 30 000 ljudi, nemilosrdno su terorisale okolinu, pljačkale, ubijale, spaljivale sela odvodeći stanovništvo u roblje u bukvanom smislu značenja te reči. Snage vojvode Jakova Nenadovića bile su preslabe za otpor, pa se on odlučio na pregovore. Njegovog sina protu i Stojka Čupića kao pregovarače Turci su zadržali u svom zarobljeništvu. Napadi su se nastavljali, a narod, ostavši bez lidera, stihijski se predavao neprijatelju nadajući se milisti koje, međutim, nije bilo.
Istovremeno Ibrahim-paša poveo je vojsku od 40 000 ljudi iz pravca Niša prema Deligradu. Uspevši da se utvrde severno od Aleksinca, ustanici predvođeni Karađorđem zaputili su se prema Drini gde su uspeli da nanesu i dva lokalna poraza turskoj vojsci u borbama na Bratačiću i Krnjiću. Ova munjevita akcija srpskog vožda, koji se odmah zaputio u Mačvu, umirila je stanovništvo i pozvala Turke na oprez. Usledilo je kratkotrajno zatišje.
Krajem jula, na brežuljku Mišar, Karađorđe je na savršenom i dobro prilagođenom mestu za borbu sagradio redut sa zaklonima i zaštitom za strelce i platformom za topove. Na samom dnu rovova iskopane su i tkz. „kurjačke jame“. Svaka fasa reduta imala je svog zapovednika, a na grudobranima su se nalazila po dva skrivena reda strelaca, zatim iza njih još dva za zamenu i popunu. Reduti na Mišaru su bili formirani pedantno i po striktnim propisima gde bi savki pojedinac imao svoju ulogu, makar ona bila sanitetska ili pomoćna. Taktička priprema ustanika podrazumevala je još jedan skriveni element za koji Turci nisu mogli znati do samog momenta bitke. Naime, između sela Žabara i Jeleneča nalazila se konjica koju je predvodio pop Luka Lazarević. Njegov zadatak i njegovih ljudi od 2 000 konjanika bio je da se uključe u bitku onoga trenutka kada Turci svom snagom budu jurnuli na mišarske redute. Brzina i manevarska mogućnost konjice olakšali bi opkoljavanje i udar neprijatelja sa boka ili eventualno sa leđa, što je predviđano za poslednji manevar u toku bitke. Redutom je komandovao lično vožd sa izričitom naredbom da se prvi metak sme opaliti samo na njegovu naredbu.
Sulejman-paša Skopljak, turski zapovednik na Mišaru, od 1. avgusta je, ne sumnjajući u svoju prednost, jurišao na redut. Turski topovi bili su pomaknuti napred radi ubojitijeg dejstva. Domet topova nije bio dovoljan, pa su se čitava armija, tj. pešadija koja je pratila artiljeriju, približavala srpskim položajima. Kada su prišli dovoljno blizu, Karađorđe je dao znak svojim artiljercima da raspale po turskim položajima u pokretu. Turska pešadija jurnula je na rovove i samo su hrabrost ustanika i povoljnost položaja uspevali da zadrže nalete mnogobrojnijeg neprijatelja. Prevagu je, prema predviđanjima srpskih vojnih vođa, odnela konjica popa Lazarevića. Iznenađeni snažnim udarom sa leđa turski pešadinci su zapali u moralnu krizu za koju je baš tih godina Napoleon lično osmislio i posebnu reč: evenement. Sa vrha bedema u punom sjaju pojavio se i srpski vožd, a njegovi vojnici poput orlova poleteše na razbijenu tursku pešadiju. Pobeda ustanika bila je potpuna, a Turci su se, brže nego što su dolazili na Mišar, povlačili preko Drine natrag u Bosnu.
Pored veoma velikog i značajnog moralnog utiska, koji je proizvela pobeda na Mišaru, ostvarena je i bogata materijalna korist. Ustanici su konačno mogli da predahnu i bar na kratko bojno polje zamene pregovaračkim salonom. Odnosi Napoleonove Francuske i Carevine Rusije, već su postajali drametično zategnuti, a francuski vojskovođa je energično radio na tome da uvuče Otomansku imperiju u rat protiv Rusije. Zarad takvih spoljnopolitičkih okolnosti i sveobuhvatne krize koju je Otomanska imperija proživljavala u vreme sultana Selima III, mir sa Srbima za Portu postao je diplomatski imperativ. Tako je nakon pobede na Mišaru i Deligradu, koja je usledila veoma brzo, sklopljen mir između Porte i ustanika. Predstavnik Srba u Carigradu bio je ugledni beogradski Jevrejin, Petar Ičko. On je na Porti isposlovao tursko pristajanje na sve uslove kojima je garantovan mir i određeni vid poluautonomije za Srbe, izuzev stranih garancija. To što je Porta insistirala na odsustvu bilo koje garantne sile, praktično je značilo da se Srbija i dalje nalazi u okviru Otomanske imperije sa posebnim statusom.
Ipak, u opštoj atmosferi ratne i oslobodilačke groznice, mir nije bio prihvaćen u Begradu gde se turski garnizon nalazio pod opsadom još od maja 1806. godine. Težište rata potpuno je prebačeno u Begrad gde su se operacije vodile od 30. novembra 1806., pa sve do Božića naredne godine i potpunog oslobođenja.
Nakon pobede na Mišaru, nastala je i čuvena pesma „Boj na Mišaru“, koju je uz gusle ispevao slepi pesnik Filp Višnjić, a zapisao Vuk Stefanović Karadžić. Obojica velikana srpske prošlosti bili su deo ovih slavnih vremena. Iako slep, Višnjić je posećivao bojišta i zvucima svojih gusala podizao moral srpskih vojnika, dok je Karadžić pored svog kasnijeg rada na reformisanju jezika tokom ustanka služio kao pisar najznačajnijim ustaničkim vođama. Pesma peva o boju nakon srpske pobede u vidu razgovora žene jednog od turskih komandanata, Kulin kapetana i gavranova, koji kao zloslutnice nose obaveštenje o srpskoj pobedi i pogibiji turske vojske i njenih vođa. Pesma obiluje osećanjima nacionalne snage koja ruši sve prepreke u borbi protiv nadmoćnog neprijatelja, nudeći radost potpune slobode.
Uspesi srpskih ustanika i njihovih vojnih lidera svakako predstavljaju trenutak uspona srpskog naroda na putu ka potpunom oslobođenju. Međutim, kako bi se u potpunosti razumele prilike u Srbiji sa početka XIX veka, ustaničke pobede u prvim godinama Revolucije treba posmatrati i iz suprotnog tabora. Radi se o tome da je vladavina sultana Selima III bila prožeta pokušajima unutrašnjih državnih reformi koje su bile inspirisane sve češćim neredima i oslobodilačkim pokretima na rubovima Imperije. Takođe, zaostalost administracije i anahrona organizacija celokupne armije zarobljene u davni feudalizam otežavala je Imperiji opstanak na udaljenim prostranstvima Cratva, tkz. drugom krugu beglerbegluka. Tek je sultan Mahmut II nakon svog dolaska na presto 1809. godine, uspeo da, bar donekle, reformiše upravu, ali skoro u potpunosti vojsku. Uvođenjem oficirskog kadra, osnivanjem vojnih škola i akademija, te modernizacijom turskog naoružanja, Otomansko carstvo je uspelo da uhvati korak sa modernim silama iako ih, ispostavilo se, nikada nije uspela i sustići. Rezultati Prvog srpskog ustanka, dakle, najbolje se mogu meriti svojim epilogom koji je usledio nakon što je Otomansko carstvo konsolidovalo sopstvene redove i bilo spremno za temeljno sprovođenu politiku napada, potom i represalija na Balkanu.
Uprkos značajnim uspesima na bojnim poljima poput Mišara, srpski narod je na oslobođenje morao čekati još koju deceniju. Kao što to najčešće biva, sudbina onih naroda koji su vekovima čamili unutar glomazne imperije rešavana je na samitima i kongresima u inostranstvu. Jedino je mudra diplomatija, lokalno-interesna i ekonomska politika u kasnijim decenijama uspela da srpski narod istakne na pijedestal koji joj pripada, a to je pravoslavni i nacionalni stožer oslobođenja balkanskih naroda od strane vlasti.
Autor: Srđan Jović
