Nakon Sarajevskog atentata, austrougarskog ultmatuma i napora evropskih sila da tolerantni odgovor Srbije iskoriste za sprečavanje rata, mirnom rešenju spora na Balkanu nije se mogao utrti put. Otvorenim telegramom Dunavska Monarhija je 28. jula 1914. godine objavila rat kraljevini Srbiji. Prvih dana avgusta i ostale velike sile na evropskom kontinentu našle su se u ratu protiv Austrougarske i njene saveznice Nemačke. Veoma brzo su formirani i veliki frontovi na granicama Evrope: Zapadni od Švajcarske do Belgije gde su se sukobile vojske Nemačke i Francuske, Istočni od Rumunije do Baltika gde su Nemci odmerili snage sa Rusima i konačno Balkanski front na Savi, Dunavu i Drini sa srpskom i austrougarskom vojskom na suprotnim stranama.
Brzina formiranja frontova nedvosmisleni je pokazatelj temeljnih priprema koje su svi obavili znatno ranije, unapred očekujući otpočinjanje ratnih dejstava. Srpski ratni plan osmislio je još 1908. godine u vreme Aneksione krize načelnik Generalštaba, general Radomir Putnik sa svojim pomoćnikom, tada pukovnikom, a kasnije proslavljenim generalom Živojinom Mišićem. Oni su tada pretpostavili da će glavni udar biti organizovan iz Srema i Banata, sa ciljem prodora u dolinu Morave, tj. u sam centar Srbije. Na osnovu ove pretpostavke, Generalštab je smatrao da bi se sa zapada mogla očekivati samo sporadična demonstracija sile ili eventualni pomoćni napad. Mobilizacija i koncentracija srpske vojske na položaje izvršena je od 31. jula do 10. avgusta, a ukupan broj vojnika u prvom talasu iznosio je oko 450 000 ljudi. Nakon druge mobilizacije ustanovljeno je da je između 13 i 15 procenata ukupnog srpskog stanovništva bilo pod oružijem. Vrhovni komandant srpske vojske bio je regent Aleksandar Karađorđević, načelnik štaba Vrhovne komande sa sedištem u Kragujevcu bio je vojvoda Radomir Putnik, a njegov pomoćnik general Živojin Mišić.
Austrougarska je prema Srbiji usmerila svoju tkz. Balkansku armiju pod komandom generala Oskara Potjoreka koji je direktno komandovao još Petom i Šestom armijom koje su bile stacionirane u Bosni. Druga austrougarska armija pod komandom Bem-Ermolija nalazila se u Sremu sa planom da demonstrativno izvrši napade na Šabac, Obrenovac i Beograd.
Austrougarska Balkanska vojska bila je brojnija i materijalno bolje opremljena od srpske. Iz tog razloga su komandanti napadačke armije u startu potcenjivali neprijatelja nesvesni fizičke snage, visokog morala i čistog patriotizma koji je goreo u srcima srpskih vojnika.
Austrougarski napad počeo je 12. avgusta forsiranjem Drine kog Loznice i Malog Zvornika, bombardovanjem Beograda, Obrenovca i Šapca. Napadač je u prvom naletu zauzeo Šabac, a u okolnim selima izvršeni su prvi pokolji, zločini pljačke, silovanja i ubijanja žena i dece. Kasnijom istragom utvrđeno je da su ove zločine činili Hrvati i tadašnji Muslimani, preci naroda koji sebe danas naziva Bošnjacima, koji su služili u vojsci svoga bečkog cara.
Ovaj uspeh neprijateljske vojske proizveo je ozbiljne strategijske i taktičke promene u srpskoj vojsci. U noći između 14. i 15. avgusta bilo je jasno da će glavni austrougarski udar očekuje na pravcu Loznica-Valjevo, da je drugostepeni pravac Šabac-Valjevo, a da je demonstracija sile na severnom delu fronta. Druga srpska armija pod komandom generala Stepe Stepanovića brzo je prebačena na zapad gde je na planini Cer obrazovana udarna grupa sačinjena od Moravske divizije I poziva i Kombinovane divizije koja je trebalo da izvrši udar u dolini Jadra. Zauzimanje kote Trojan-Kosanin grad bilo je presudno prilikom pozicioniranja na Ceru. U samoj naredbi generala Stepe stajalo je: „Zauzeće Kosanin grada biće od presudnog značaja za celokupnu situaciju naše vojske za sledeće operacije“.
U noći između 15. i 16. avgusta 1914. godine, u okolini Tekeriša, počeli su prvi direktni sukobi dve vojske čime je Cerska bitka i zvanično otpočela. Već sa prvim znacima sunca 16. avgusta pod Stepanovićevom direktnom komandom Moravska divizija I poziva i Kombinovana divizija zabeležile su uspehe protiv levog boka austrougarske 21. Divizije. Istovremeno je srpska Konjička divizija na levom krilu porazila desne kolone iste neprijateljske divizije. Borbe su trajale tri sata, a epilog je bilo potpuno razbijanje neprijateljskih snaga koje su kao formacija postale nefunkcionalne za buduće akcije. Spajanje Pete i Druge austrougarske armije, munjevitom i precizno izvedenom akcijom, osujetile su Šumadijska divizija I poziva i Kombinovane divizije. Narednog dana ove jedinice, pojačane Timočkom divizijom I poziva iz Prve armije, nastavile su dejstvo protiv austrougarske Devete divizije na potezu Tekeriš-Iverk. Na ovom prostoru su se čitavog dana vodile žestoke borbe i tek je u predvečerje 18. avgusta srpska vojska izbila na prostor Trojan-Kosanin grad na Ceru. Sutradan je nastavljena srpska ofanziva nakon koje su zauzeti Kosanin grad, Rajin i Veselinov vrh. Ovi uspesi Moravske i Kombinovane divizije naterali su Devetu austrougarsku diviziju na povlačenje.
Sa uzvišica Kosanin grad i Vidijevice Srbi su artiljerijskom paljbom tukli po neprijateljskim jedinicama koje su se povlačile. Komandant Potjorek neobavešten o razmerama srpske pobede pokušavao je da održi front kako bi oslabio udar koji je usledio sa Cera. Konačno, kada ga komandant Osme divizije iz Janje obavestio da nije u stanju da se održi na desnoj obali Drine, Potjorek u noći između 19. i 20. avgusta izdao je naređenje za povlačenje natrag preko reke koja deli Srbiju od Bosne. Uveče 20. avgusta i srpskoj komandi je bilo jasno da je neprijatelj poražen, a vojvoda Putnik je imao čast da obavesti starog kralja Petra I Karađorđevića da je izvojevana pobeda na Jadru i Ceru.
Istovremeno je srpska Užička vojska uspela da spreči neprijateljski prodor ka Užicu. Ovo srpsko napredovanje i potpuni poraz na Ceru prisilili su Potjoreka da pređe u defanzivu na svim linijama fronta.
Austrougarski gubici u Cerskoj bici brojali su oko 23 000 poginulih vojnika dok je ranjenih i zarobljenih bilo oko 4 500. Srpski gubici brojili su oko 16 000 poginulih i ranjenih.
Pobeda na Ceru bila je delo genijalnog vojnog nadahnuća i briljantnog uma generala Stepe Stepanovića koji je nakon ove pobede promovisan u čin vojvode. Bitka na Ceru, takođe, predstavlja i prvu pobedu caveznika nad Centralnim silama u Prvom svetskom ratu.
Autor: Srđan Jović
