Irina Kantakuzin ostala je zapamćena kao žena despota Đurđa Brankovića i vladarka Srbije u jednom kratkom periodu njenog regenstva svome sinu Lazaru. Značaj ove žene u narodnom predanju Srba veoma je precenjen i to isključivo u negativnoj konotaciji. Kao ćerka sevastokratora i despota Moreje Dimitrija Kantakuzina i praunuka čuvenog vizantijskog cara Jovana VI, ona je Srbiji pokušala vratiti onaj stari, pomalo ugasnuli, ali nikada u potpunosti dogoreli, žar vizantijske civilizacije. U vremenima borbi protiv agresivnih turskih pritisaka na Despotovinu i lukavih ugarskih pokušaja da iskoriste trenutne prilike i dograbe što je više moguće teritorija i uticaja na štetu Srbije progrčka politika vladarske porodice nije naišla na odobravanje naroda. Preduslov toga najverovatnije leži u činjenici da se u tim vremenima Vizantijsko carstvo našlo na rubu provalije u koju se nepovratno survalo 29. maja 1453. godine. Uprkos tome, i sam despot je još pre braka sa Irinom svojim vaspitanjem i pravoslavnim opredeljenjem bio čvrsto vezan za grčki svet. Izvori njegove duhovnosti bili su Konstantinopolis, Tesaloniki, Moreja i, naravno, Sveta Gora. Slavna tradicija hiljadugodišnjeg carstva na Bosforu bila je izvor helenofilstva poslednjeg značajnog vladara Srbije u srednjem veku.
Despotica Irina postala je prisutna u narodnom predanju najpre zbog svog, ali mnogo više zbog učešća njenog brata Đorđa Kantakuzina u izgradnji smederevske tvrđave. Zapravo je već prilikom dolaska na presto despot Đurađ Branković, prema uslovima koje je sa njima sklopio prethodni despot Stefan Lazarević, morao predati Beograd Ugarima. Položaj novog vladara Srbije dodatno je otežalo to što su Turci kontrolisali Niš i Kruševac. To je praktično značilo da je Despotovina ostala bez većih utvrđenih gradova zbog čega je Đurađ Branković otpočeo izgradnju zidina svoje nove prestonice, Smedereva. Mesto izgradnje utvrđenja planski je određeno da bude na Dunavu, u blizini Ugarske iz koje je mogla najbrže stići pomoć, ali i u koje se sa lakoćom moglo skloniti u slučaju turskih napada. Kao sultanov vazal, Đurađ je morao dobiti i sultanovu dozvolu koju je sasvim sigurno skupo platio. Sudeći prema delu istorijskih izvora, despotova kćer Mara poslata je u harem kao deo pogodbe oko izgradnje Smedereva.
Zahvaljujući despotovom natpisu na kamenu ugrađenim u zidine, zaključuje se da je nova prestonica stavljena u funkciju već 1430. godine, mada su se radovi sasvim sigurno nastavili i kasnije. Ipak, veličina nove prestonice i brzina izgradnje dokazuju da je to učinjeno u velikoj žurbi i uz velike napore samog vladara, ali mnogo više njegovih podanika. Sasvim je sigurno da je narod bio podvrgnut novim globama pored obaveze učešća u samoj izgradnji, tj. lične obaveze „gradozidanija“. Pretpostavlja se da je nekoliko hiljada ljudi bilo angažovno prilikom izgradnje, kojom je rukovodio Irinin brat Đorđe Kantakuzin i drugi graditelji koji su sa njim došli iz Grčke. Služeći se vizantijskom tehnikom gradnje, kameni zidovi sa dunavske strane šarani su ciglama i bez obzira na to što je utvrđenje služilo opštoj bezbednosti, narod koji je podnosio ogromne napore trebalo je da ima nekoga na koga bi se svalila krivaca za njegove patnje. Stranci, Irina i njeni Grci za običnog čoveka bili su odgovorni za sve pretrpljene muke. Narodna tradicija i hajdučija, koja je već uzimala maha u XV veku, nedvosmisleno svedoče o stanju duha i morala u kome se srpski narod tada nalazio.
Netrpeljivost prema despotici Irini, u narodu preimenovanoj Jerini, u punom sjaju prikazana je u srpskoj usmenoj poeziji. Ona je u pesmi ,,Đurđeva Jerina” okrivljena čak i za propast Srbije, zbog koje na nju pada kletva koja je potom i sustiže. U ovoj pesmi ona je bezosećajna majka koja udaje kćer za Turčina zarad sopstvene vlasti. Takođe Jerina je u pesmi ,,Dva Despotovića” okrivljena i za oslepljenje svojih sinova. Ovo je svakako netačna aluzija na slepe sinove Đurđa Brankovića, Stefana i Grgura sa kojima, razume se, njihova majka nije imala veze. Njih dvojica oslepljeni su nakon zarobljavanja 1441. godine po direktnom naređenju sultana Mehmeda II, koji je nakon osvajanja vizantijske prestonice prozvan Osvajač. Prema verziji ove pesme, ona je nagovorila svoju kći Maru, udatu za sultana, da oslepi svoju braću kada joj dođu u posetu. Kao vladarka nakon muževljeve smrti, u pesmi ,,Oblak Radosav” prikazana je kao ohola, surova i nemilosrdna čije zlo ne poznaje granice. Irina Branković je i kasnije, u pesmama zabeleženim u XIX veku, prikazivana kao samovoljna i okrutna žena, čak i kao neverna supruga.
Legende o ozloglašenoj despotici nastavljene su i nakon njene smrti. Ona je zapravo, veoma kratko, svega godinu i po dana, nakon smrti Đurđa Brankovića, vladala kao regentkinja umesto svog sina Lazara. Zbog toga što je bio jedini neoslepljeni naslednik preminulog despota, koji je još od 1446. godine nosio titulu despota i očevog savladara, mogao je formalno naslediti presto. Iako je poznato da Irina nije dugo poživela nakon svoga muža, koji je inače od nje bio stariji najmanje dvadeset godina, narodno predanje kazuje kako je, zbog surove vladavine, bila otrovana i to od strane svoga sina despota Lazara. Iako se zna da je despotica Irina preminula kao monahinja u Rudniku 1457. godine, zla mitologija koja ju je obavila i kasnije je isticala njeno ime nazivima mnogih utvrđenih gradova u Srbiji koji su postali simboli teških muka i patnji pod surovom tiranijom ozloglašene Grkinje.
Autor: Srđan Jović
