Deliblatska peščara jedinstvena je peščara u Evropi, a nalazi se u jugoistočnom delu Vojvodine, u u južnom Banatu između Dunava i jugozapadnih padina Karpata. Ova prostrana oblast površine je od oko 300 kvadratnih kilometara, čije su glavne peščane mase elipsoidnog oblika okružene plodnim lednim poljoprivrednim površinama. Nastao tokom ledenog doba od peska kojim je vetar zasuo prethodni lesni nanos i zatalasani reljef preoblikovao u izrazito dinski (nadmorske visine između 70 i 197 m), formirajući najveću oazu peščarsko-stepske vegetacije uz odsustvo površinskih vodotokova. Na ovom prostoru su se održali iskonski peščarski i šumsko-stepski ekosistemi, dok su se u rečnom koritu, na obalama i adama Dunava, razvile vodene, močvarne i šumske zajednice.
Ovaj spomenik istorije prirode Panonske nizije jedno je do retkih staništa za mnoge specifične vrste flore i faune, koje u evropskim, ali i u svetskim razmerama predstavljaju prirodne retkosti. Peščara predstavlja geomorfološki i ekološko-biogeografski fenomen ne samo Panonske nizije, već i čitave Evrope.
Specijalnim rezervatom prirode Deliblatska peščara je proglašena 1977. godine.
Specijalni rezervat prirode prostire se na 4 opštine: Kovin, Alibunar, Bela Crkva i Vršac. Takođe, rezervatu pripada i Ada Žilava i deo akvatorije Dunava. Reljef je nastao na lesnoj valovitoj zaravni nanošenjem slojeva peska i nanosa Dunava i okolnih reka koje su se potom delovanjem vetra oblikovale u dine. Najviši vrhovi su Pluc (198 m) i Crni Vrh (192 m) Debljina peska se kreće od 5 do 30 m u niskom pesku koji je najbliži Dunavu, pa sve do 20-100 m u oblastima visokog peska.
Na lokalitetu Židovar otkriveni su ostaci iz bronzanog doba. Ostali lokaliteti u Deliblatskoj peščari (Đurica, Grebenac, Veliki Grad i Mali Grad) sadrže ostatke staništa iz 13. veka pre nove ere do 1500. i 1600, godine. Rimski period predstavljen je rovom kod Kovina (Rimski šanac).
Godine 1789. austrijske vlasti, koje su u to vreme kontrolisale to područje, poslale su šumarskog inženjera Franca Bajhofena iz Temišvara da izvrši merenja peska i sastavi izveštaj o tome kako „ukrotiti“ pesak. U to vreme snažni vetrovi i oluje nosili su pesak od Deliblata sve do Beča i Pešte. Posle decenije rada, Bajhofen je izvestio da pesak pokriva površinu od 406,60 km2, od čega je 168 km2 prekriveno rastresitim peskom. Da bi imobilizovao pesak, Bajhofer je izradio plan pošumljavanja, koji je prihvaćen 1818. Od tada je gotovo 300 km2 peska pošumljeno, ali je takođe i 250 km2 izgorelo u tri katastrofalna požara izazvana ljudskim nemarom.
Pesak su tokom Drugog svetskog rata koristili kao skrovište jugoslovenski partizani. Nekada su gradili bazne logore i zemunice u kojima su se skrivali nakon antinemačkih akcija. Od brojnih privremenih skrovišta, danas je sačuvano samo jedno. Bila je to improvizovana bolnica na lokalitetu Čardak. Ovde se nalazi i spomenik posvećen Jevrejima koje su Nemci tokom okupacije prevezli iz Beograda i pogubili u pesku. Posle rata u pesku su organizovane brojne omladinske radne akcije. Do kraja 1980-ih, organizovani i planirani radovi obuhvatali su imobilizaciju peska, formiranje vatrogasnih staza i asfaltiranje puteva, dok je izgrađeno naselje „Čardak“ za učesnike akcija. U budućnosti je bio zamišljen kao turistički i sportski kompleks, ali je vremenom bio zanemaren i od devedesetih postao naselje za izbeglice iz jugoslovenskih ratova.
Bogatstvo flore ovog područja ogleda se u postojanju od oko 900 vrsta viših biljaka, od kojih su mnoge relikti i raritetni, kao i vrste koje su u svom rasprostranjenju ograničene na Panonskoj niziji. Jedino se ovde, u odnosu na čitav prostor Srbije, nalaze: banatski, stepski božur, Pančićev pelen, šerpet i Degenova kockavica. Svoje stanište ovde je našlo i 20 vrsta orhideja. Prirodnu autohtonu šumsku vegetaciju predstvljavaju šume bele lipe i krupnog medunca. Deliblatska peščara je u vegetacijskom smislu mešavina stepe i šumostepe, koju odlikuje mozaik travnih, žbunastih i šumskih staništa.
Znog prisustvo velikog broja vrsta ptica, od kojih su mnoge retke i ugrožene, ovo područje je uvršteno u najznačajniju staništa ptica u Evropi – IBA područje. Iz grupe grabljivica, koje su najgroženije ptice, zastupljene su vrste kao što su: banatski soko, orao krstaš i orao klikaš. Njihovo pojavljivanje uslovljeno je pašnjačkim površinama i prisustvom tekunice, koja predstavlja osnov njihova ishrane. Od stanovnika životinjskog carstva peščare, izdvojiću: vuka, jelena, srne i divlje svinje.
Od 2002. godine, Delibatska peščara se nalazi na preliminarnoj listi Uneska kao područje izuzetnih prirodnih vrednosti.
Deliblatska peščara je najveći peščani teren u Evropi, nekada deo prostrane praistorijske pustinje, nastao povlačenjem Panonskog mora. Na nacionalnom nivou predstavlja prirodno dobro od posebnog značaja koje spada u I. kategoriju zaštite. Pominje se kao „Evropska Sahara“ ili „najstarija pustinja Starog kontinenta“.
Zanimljivosti:
Najnoviji deo filma Ko to tamo peva snimak je u Delibatskoj peščari. Tu je sniman i film Boj na Kosovu.
Deliblatska peščara je tradicionalna destinacija selećih pčelara iz čitave Srbije koja koristi bogatu bagremovu pčelinju pašu, a potom prelaze na prostore pod lipom gde nastavljaju medobranje. Vrlo su cenjeni bagremov i lipov med iz Delibatskih peščara, dok značajno skromnije prinose medobranja daje i livadska paša, koja je pčelari retko koristila jer je tada u jeku bogata suncokretova paša, dostupna već na njivama na obodu šume.
Autor: Marija Kostić
