Nakon smrti cara Stefana Dušana IV Nemanjića, zvanog Silni, decembra meseca 1355. godine, vlastela je već kontrolisala velike zemljišne posede i prigrabila značajan uticaj na politički život Carstva. Još za vreme Dušanovog života, kada su se državne granice daleko raširile, separatističke težnje naroda različitih po kulturi, tradiciji, jeziku, veri bile su prisutne, međutim, snagom svoje ličnosti, autoriteta i, naročito oružja ove centrifugalne sile držane su pod kontrolom. Iznenadna smrt omela je ovog stasitog ratnika, zakonodavca i vojno-političkog lidera u regionu da raznorodne elemente uskladi i integriše u svoju novu državnu tvorevinu, koju je nazvao Carstvom Srba i Grka.
Proširenje teritorije na kome su živela dva konstitutivna naroda, uzurpacija patrijarškog zvanja za najvišeg crkvenog velikodostojnika u novoj državi, uspostavljanje jedinstvenog Zakonika i isticanje carskog zvanja nisu bili dovoljni za dugoročan život Dušanovog Carstva. Staro grčko carstvo koje je ovim poduhvatima trebalo biti zamenjeno uspelo je da nadživi projekat kojeg je osmislio najveći među Nemanjićima. Čini se da car Dušan, kako je to zaključio istoričar S. Stanojević, pored vremena i snage, nije imao ni dovoljno talenta da ujednači raznolike elemente svog carstva.
Početkom 1356. godine Dušana je nasledio Uroš, njegov jedini sin. Već u prvim mesecima svoje vladavine pokazalo se da naslednik carskog zvanja nije bio ni približno dosledan svog nasledstva. Carstvo Srba i Grka postalo je mozaik sastavljen on manjih ili većih oblasti kojima su upravljali Dušanovi velikaši ili bliska rodbina, otvoreno pokazujući neposlušnost prema novom caru. Tek tada su se u potpunosti iskazale sve manjkavosti carstva koje je bilo u povoju i koje nije posedovalo dovoljno ideološke i političke snage da zameni staro grčko carstvo na prostoru Balkana. Veoma često su ti lokalni vlastelini, pored lične samovolje, zapravo išli u korak sa težnjama svojih podanika. Pojedine pokrajne nisu bile jako vezane za državni centar koji je Dušan stvorio, već isključivo za njegovu harzmatičnu ličnost cara-ratnika i osvajača.
Tokom prvih desetak godina vladavine novog cara država se rasparčala na nekoliko samostalnih oblasti kojima su upravljali razni gospodari. Najmoćniji među njima, Vukašin Mrnjavčević, proglasio je sebe mladim kraljem u svojoj prestonici u Prilepu što je značilo da bi nakon careve smrti on nasledio carski tron. Pojam savladarstva bio je duboko ukorenjen u sistem nasleđivanja među Nemanjićima što potvrđuje snagu ovog oblasnog gospodara koji je, najverovatnije služeći se prisilom, naterao mladog cara da ga i formalno prizna za svog naslednika. Bio je ovo već prvi pokazatelj sloma ne samo Dušanovog carstva već i propast dinastije Nemanjića. Od mladog cara odmetnuli su se i drugi velikaši: Lazar Hrebeljanović u dolini Morave, Vuk Branković na Kosovu, Balšići u Zeti, Rastislalići u Braničevu i Vojislav Vojinović sa svojim bratom Altomanom u zapadnim krajevima, tj. staroj zemlji Nemanjića. Carica-majka Jelena takođe je imala sopstvenu oblast na upravu sa sedištem u gradu Ser sve do 1365. godine kada joj ga je preoteo despot Uglješa, brat mladog kralja Vukašina Mrnjavčevića.
Još na početku Uroševe vladavine Dušanov polubrat Simeon Siniša Paleolog proglasio se carem i naslednikom Dušanovim, odvojivši grčke oblasi Epir i Tesaliju od suvereniteta legalnog carskog naslednika. Uroševa slabost, politička mlitavost i nedostatak harizme kojom bi okupio oko sebe snažne vojne elemente, pored podele carstva, proizveli su i podelu među samom vlastelom. Tako su se sredinom šezdesetih godina XIV veka jasno profilisale raška vlastela sa bazom teritorija u starim zemljama Nemanjića i gospodari oblasti koje su osvojili kralj Milutin i car Dušan na istoku.
Tako je u starim srpskim zemljama nastala i razvila se velika feudalna oblast na temeljima oblasti Vojislava Vojinovića. Ovaj stari Dušanov velikaš, gospodar Raške i Trebinja, ostao je odan i novom caru sve do svoje iznenadne smrti, septembra 1363. godine. Tada je car Uroš izgubio svoj najčvršći oslonaci i od tog događaja počinje i njegov ubrzani pad.
Velikog srpskog kneza Vojislava Vojinovića nasledila je njegova udovica Goislava kao regent svojim maloletnim sinovima. Severne delove njegove kneževine nasledio je Vojislavov sinovac, Nikola Altomanović, koji će zahvaljujući svojoj fizičkoj snazi, ratničkim i političkim veštinama, hrabrosti i ambicioznosti izrasti u lidera na prostoru stare Srbije. Prva obaveštenja o Nikoli Altomanoviću, gospodaru Rudnika i njegovog kraja, javljaju se 1367. godine kada je energičnim naletom ovladao čitavom oblašću svoga strica proteravši Goislavu i njene sinove u Dubrovnik. Centralna vlast se nije umešala u ovaj sukob; car verovatno zbog nemoći, a mladi kralj zbog svoje zauzetosti u Makedoniji. Do početka novembra 1368. godine je župan Nikola u savezništvu sa odmetnutim bosanskim velikašem iz Zahumlja, gospodarem Trusine, Popovog Polja i Dabra, Sankom Miltenovićem, ovladao svim zemljama Vojinovića i već pritiskao Dubrovnik.
Usponom Altomanovića istaknuta je konfrontacija između raške vlastele na zapadu i Mrnjavčevića u Makedoniji koja je bila na ivici otvorenog sukoba. Za razliku od župana Nikole Altomanović, koji je veoma brzo ovladao ogromnim teritorijama, Lazar Hrebeljanović je napredovao znatno sporije. Najpre je u titulaturi zaostajao za svojim zapadnim konkurentom, nosivši skromno zvanje stavilca. Ipak, netrpeljivost prema makedonskom plemstvu bila je izražajnija pogotovo od trenutka kada je Vukašin primorao cara Uroša da ga proglasi naslednikom. Tada je Lazar Hrebeljanović napustio dvorsku službu i sklonio se u svoj rodni Prilepac, nedaleko od Novog Brda. Odnosi dvojice raških velikaša od tada su bili prijateljski i saveznički, a prema pisanju Mavra Orbinija, njih dvojica uspeli su da privole na svoju stranu i cara Uroša. Ovo se svakako nameće kao logično iz razloga što je i car oblasti svoga otačastva doživljavao kao centralne i važnije od novoosvojenih na periferiji. Takođe, Vukašin Mrnjavčević je već veoma agresivno isticao svoje pretenzije i sve manje slušao želje mladog cara. Na početku savladarstva njih dvojica su zajednički izdavali novac i upućivali zajednička poslanstva u Dubrovnik, ali već 1367. godine Vukašin se Dubrovčanima obraćao samostalno. Vrhunac je bio to što je zajedničku prestonicu, koja se nalazila u Skoplju, bez odobrenja cara premestio u Prištinu. Tako je i poslednji trag centralne vlasti u Carstvu uništen onog trenutka kada su se car i savladar našli na suprotstavljenim stranama.
Sukob za tron između cara Stefana Uroša V Nemanjića i mladog kralja Vukašina Mrnjavčevića predstavljao je i direktnu pretnja raškoj vlasteli, u prvom redu Lazaru Hrebeljanoviću čija zemlja je bila prva na udaru snažnom rivalu iz Makedonije. Zarad toga je vladar iz doline Morave bio stožer okupljanja raške vlastele u cilju zaustavljanja ambicioznog oblasnog godpodara, uzurpatora savladarskog zvanja i pretendenta na carski tron, Vukašina Mrnjavčevića.
Imajući u vidu to da vojska Lazara Hrebeljanovića i cara Uroša nisu bile dovoljne kako bi se zaustavio Vukašin Mrnjavčević, neophodno je bilo pronaći jakog saveznika. Ličnost župana Nikole Altomanovića bila je idealna za ovu priliku. Pozivajući se na zaštitu legitimnih prava predstavnika dinastije Nemanjić, car Uroš i Lazar Hrebeljanović lako su privoleli Altomanovića na savezništvo. Vrlo je verovatno da je postojala i nekakva politička kombinatorika i razmatranje podele eventualnog plena, ali o tome nema dokaza u istorijskim izvorima. Konačno, u čitavoj priči car Uroš i nije bio previše značajna figura, već puko diplomatsko oruđe u rukama lidera raške vlastele, Lazara Hrebeljanovića. Car Uroš bio je istaknut radi dinastičkog legitimiteta dok je praktično samo stao u odbranu Lazarevih zemalja od sve jačeg suparnika sa istoka.
Do odlučujuće bitke došlo je u blizini Zvečana, na Kosovu 1369. godine, gde su se najverovatnije sudarale granice oblasti Lazara Hrebeljanovića i Vukašina Mrnjavčevića. Sa jedne strane nalazila se vojska mladog kralja i njegovog brata despota Uglješe, a sa druge združene jedinice cara Uroša, Lazara Hrebeljanovića i Nikole Altomanovića.
Snaga oklopnih vitezova Vukašina Mrnjavčevića i njegovog brata despota izrazila su se u svom punom sjaju. O samom toku bitke nema konkretnih podataka ali se jasno može zaključiti da je već u prvim satima opreznom Lazaru Hrebeljanoviću, koji nije direktno učestvovao u boju, bilo jasno da njegova koalicija nema nikakvih izgleda na uspeh. Stoga je naredio ostacima svoje vojske da se povuče zajedno sa njim, ostavivši tako na bojnom polju svoje saveznike okružene nadmoćnom neprijateljskom konjicom. Nikola Altomanović borio se hrabro do kraja, a njegova sudbina nakon bitke nije jasno određena u izvorima. Najverovatnije je da je tokom bitke bio ranjen i da je jedva spasio živu glavu. Ovu tvrdnju nameće činjenica da se u narednom periodu ne spominje, te se veruje da se lečio od zadobijenih rana u nekom skrovitom mestu svoje oblasti. Neposredno nakon bitke njegov dojučerašnji saveznik Lazar oduzeo mu je oblast od vitalnog značaja, Rudnik. Poraženog i ranjenog župana napustio je i stari saveznik Sanko Miltenović oduzevši mu pritom oblast Konavle. U godinama nakon bitke na Kosovu Nikola Altomanović našao se u toliko nezavidnom položaju da su čak kružile glasine i o tome da je najverovatnije mrtav. Da je Nikola Altomanaović ipak preživeo boj i nakon godinu ili dve dana uspeo da povrati svoje oblasti i poljuljani ugled dokazuje činjenica da su se Vukašin Mrnjavčević, njegov sin Marko i braća Balšići 1371. godine spremali u pohod na njegovu teritoriju. Po svemu sudeći ovaj pohod predstavljao je samo nastavak prethodnih sukoba i trvenja među vlastelom.
U međuvremenu, tačnije 1370. godine, zabeležen je i susret župana Nikole sa bosanskim banom Tvrtkom Kotromanićem kada su njih dvojica sklopili primirje. Činjenica da je Nikola Altomanović popravio odnose sa bosanskim banom dovoljno govori o opasnosti koja se nadvila nad njegovom oblašću nakon poraza na Kosovu prethodne godine.
Konačno, najvećim gubitnikom u bici na Kosovu 1369. godine može se proglasiti car Uroš V, prozvan Nejaki, koga je vojska Vukašina Mrnjavčevića zarobila tokom bitke. Pobednik je prema caru postupao lepo i u skladu sa zvanjem i poreklom, ali ga od tada više nikada nije spomenuo kao vladara. Sada je Vukašin Mrnjavčević mogao neometano i agresivno da sprovodi svoju politiku koja je kao svoj krajnji cilj imala smenu dinastije. Iz tih razloga je njegov sin Marko zvanično dobio titulu mladog kralja čime je utvrđen redosled nasleđivanja prestola. Bio je to model legalizacije prava nasleđivanja prema kome bi cara Uroša V nasledio kralj Vukašina, dok bi njega nasledio mladi kralja Marko. Ipak, sve to je bilo nemoguće dok su se matične srpske zemlje nalazile pod vlašću župana Nikole Altomanovića. Pomenuti plan napada na njegove oblasti 1371. godine delimično je počeo da se ostvaruje, međutim, od njega se prinudno odustalo kada je despot Uglješa pozvao svoga brata kralja Vukašina da zajedno krenu u odbranu sopstvenih zemalja od Turaka.
Poraz Vukašina Mrnjavčevića i njegovog brata u bici na Marici 1371. godine, pored svoje tragičnosti za opstanak nezavisnosti istočnih oblasti nekadašnjeg Dušanovog carstva, ostavio je i posrednog traga na celokupno stanje u ostacima države. Naime, katastrofa najopremljenije i bez sumnje najbolje vojske koju je u tom trenutku srpska država mogla imati pokazuje i položaj zvaničnog cara i njegove centralne uprave. Smrt poslednjeg izdanka loze Nemanjića, cara Uroša V, ostala je u senci događaja koji se odigrao nekoliko meseci ranije, tj. smrti realnog vladara onoga što je ostalo od Carstva.
Nakon ovih sudbonosnih događaja, položaj kneza Lazara Hrebeljanovića postao je posebno zanimljiv. On je u to doba već postao faktički naslednik prestola u raškoj državi. Posle smrti cara i savladara i dramatično teškog položaja Nikole Altomanovića izdvojio se kao najači od svih oblasnih gospodara u zemljama koje su činile srž države Nemanjića. Već od tog doba knez Lazar je otpočeo raditi na okupljanju i objedinjavanju svih raških oblasti koje su nakon Uroševe smrti i formalno postale zasebne države.
Autor: Srđan Jović
