Osamdesetih godina XIV veka, nakon dve decenije krize, srpska srednjevekovna država obnavljala je svoju snagu poprimivši pritom sasvim drugačiji oblik. Granice, državna uprava, ekonomija, vojna sila, iako na temeljima moćnog Dušanovog carstva, dobile su novi zamajac. Imajući u vidu to da se iz svoje sasvim skromne teritorijalne osnove proširila dolinama sve tri Morave, ostala je prepoznatljiva kao Moravska Srbija. Na njenom čelu nalazio se sin Pribca Hrebeljanovića, logoteta a potom i peharnik na dvoru cara Stefana Dušana Nemanjića, Lazar.
Lazar Hrebeljanović rođen je 1329. godine u okolini Novog Brda, na Kosovu. Najpre je bio stavilac na dvoru cara Uroša Nemanjića da bi kasnije svojom oblašću vladao noseći titulu kneza. Njegova prestonica postao je grad Kruševac. Tokom sudbonosnih borbi protiv Osmanlija knez Lazar Hrebeljanoviću izdvojio se na mesto lidera srpskih oblasnih gospodara a njegova država postala je poslednji bastion odbrane srpskog nacionalnog bića i identiteta pred stranom najezdom.
Politički i državnički uspon kneza Lazara otpočeo je nakon stradanja Mrnjavčevića na Marici 1371. godine a pogotovo nakon sloma Nikole Altomanovića, dve godine kasnije. Tada je knez Lazar uspeo da proširi svoju oblast na dva najproduktivnija rudnika u to vreme, Novo Brdo i Rudnik. Njegova uloga bila je izražajna i u procesu izmirenja srpske i vizantijske crkve a njegov najveći uspeh ogleda se u tome da je njegovim posredstvom Srpskoj Pravoslavnoj Crkvi priznat patrijaršijski rang. Knez je takođe proširio svoju objast ka severu gde je pokorio Radiča Rastislalića i zauzeo oblasti Kučeva i Braničeva. Njegovi, iako neuspešni, pokušaji da zagospodari Golubcem i Beogradom takođe potkrepljuju činjenicu da je postao najuticajniji politički i vojni lider regiona.
Tako se, već krajem osamdesetih godina XIV veka Lazareva Moravska Srbija prostirala duž čitvog Pomoravlja sa Nišom, Kruševcem, Užicem i veoma važnim rudarskim središtima Novim Brdom i Rudnikom. Unutar granica Lazareve države tada nastaju i nova naselja koja formiraju izbeglice iz istočnih krajeva koji su, jedan za drugim, padali pod naletima Osmanlija. Za razliku od drugih oblasnih gospodara koji su svoje državice stvarali na obodima Carstva Dušanovog, knez Lazar uspeo je da oko Moravske Srbije okupi središnje drevne zemlje Nemanjića.
Zahvaljujući takvim geopolitičkim uslovima porastao je i knežev ugled i politički uticaj. Potpomognut od strane Srpske Pravoslavne Crkve, tokom poslednje decenije svoje vladavine svom imenu pridodao je i slavno ime Nemanjića Stefan, što je oslikavalo težnju da on bude samodržavni vladar svih srpskih država. Ipak, posao objedinjavanja Srba i njihovih država nije išao u željenom pravcu. Tome nisu pomogle ni ženidbene veze a najviše što je knez postigao udajom svojih kćeri za Brankoviće i Balšiće bili su porodični ali ne i državni savezi.
Baš tih godina, kada je Lazar svom snagom pokušavao da obnovi staru srpsku državu Nemanjića, u tome ga je onemogućio spoljni faktor: Osmanlije. Prvi upad Turaka na teritoriju kojom je vladao knez Lazar dogodio se deset godina nakon Bitke na Marici. U prvim okršajima koji se, pre nego bitkama, mogu nazvati sporadičnim, lokalnim sukobima manjeg obima turske snage bile su lako suzbijene. Lazareve proslavljene vojvode, Crep i Vitomir, potukli su ove turske čete u okolini Paraćina, na Dubravnici.
Tokom 1385. godine dejstvo manjih turskih odreda na Lazarevu teritoriju se sistematski pojačavalo. Cilj ovakvog načina ratovanja bili je zastrašivanje lokalnog stanovništva, ugrožavanje srpske privrede i unošenje pometnje. Naredne godine, turska vojska predvođena lično sultanom Muratom, preduzela je prvu organizovanu ofanzivu na istočnoj granici Moravske Srbije. U tom naletu Osmanlija, na juriš su osvojeni Pirot i Niš a srpska vojska predvođena svojim knezom našla se u dolini reke Toplice kod današnjeg Prokuplja. Tih dana došlo je i do prvih borbi koje se mogu posmatrati kao uvertira za boj koji će uslediti tri godine kasnije.
Kod mesta Pločnik, u oblasti Toplice, srpski vitezovi predvođeni Lazarem Hrebeljanovićem, postavili su zamku turskoj vojsci nametnuvši im bitku na, po njih, nepovoljnom terenu. Konkretnih zapisa o toku bitke u istorijskim izvorima nema, međutim, može se zaključiti da su ključnu ulogu odigrali oklopni vitezovi na konjima pomognuti odredima strelaca. Vrlo je verovatno da su srpski konjanici udarili na turske snage u pokretu koje su ih dočekale nespremne za bitku. Srpska vojska do nogu je potukla Turke. Njihove jedinice bile su desetkovane naspram zanemarljivo malih gubitaka u redovima pobednika. Izvori takođe ne potvrđuju učešće obojice vladara u direktnoj bici ali je evidentno to da je knez Lazar u prvim sukobima sa Turcima beležio uspehe. Izvesno je da je turska vojska bila brojnija čime je oklopna konjica pokazala svu svoju snagu i premoć u manevarskim i takičkim elementima bitke.
Pobedom kod Pločnika Srbi su povratili nišku tvrđavu, odbranili oblast Toplice i dobili dve godine mira na istočnoj granici. Ispostavilo se, međutim, da je i ova pobeda bila lokalnog karaktera jer ni u najmanjoj meri nije ugrozila osmanlijsku borbenu snagu niti moral turskih vojnika i komandanata. Već naredne godine turske jedinice prodirale su i ka Bosni gde ih je trenutno zaustavio vojvoda kralja Tvrtka I Kotromanića, Vlatko Vuković. Dogodilo se to 1388. godine u bici kod Bileće, mada ni ova pobeda nije mogla zaustaviti njihov prodor na Balkan.
Iako posledice bitke kod Pločnika nisu ostavile neposrednog traga u razvoju događaja, bez obzira na to što je turska vojska bila potpuno potučena, u moralnom pogledu odigrala je izuzetno značajnu ulogu. Naime, radi se o tome da su ovom pobedom srpske vojskovođe i vitezovi upoznali sastav turske vojske, njihov način ratovanja, slabosti i prednosti. Zahvaljujući pobedi kod Pločnika naredni islamski nasrtaj na pravoslavnu državu u dolini Morave dočekan je sa velikim optimizmom i pripremljen velikim naporima. Srpski komandni kadar je nakon ove pobede mogao biti potpuno uveren u mogućnost da je njegova vojska sposobna da nanese novi poraz istočnom zavojevaču i odupre se vazalstvu koje je u susedstvu poprimalo svoje najgore obrise.
Svakako, za sukob su se pripramele obe zaraćene strane. Sa druge strane, i osvajač se disciplinovano pripremao za novi okršaj. Debakl kod Pločnika naterao je sultana da pojača ljudstvo jer je bilo nedvosmisleno jasno da isključivo na taj način, tj. dubokom linijom odbrane, može odeleti nastraju srpskih oklopnih konjanika. Takođe, izbor terena morao je biti pažljivo biran i služiti njihovoj brojčanoj prednosti. Važna promena u sastavu turskih vojnih redova koja je bila direktna posledica bitke kod Pločnika jeste omasovljenje odreda strelaca i taktička promena njihovog delovanja na neprijatelja.
Konačno, Dubravnica, Pločnik i Bileća mogu se posmatrati kao pripremne operacije obe strane pred sudbonosni okršaj. Služeći se iskustvima sa ovih bojišta Turci su u narednoj, ispostavilo se odlučujućoj bici na Kosovu 1389. godine, promenili svoj način ratovanja u potpunosti. Bitka je vođena na prostranoj ravnici, pešadija postavljena u centar sa zadatkom da zaustavi srpski prodor konjice dok je laka osmanlijska konjica zauzela bokove radi okruživanja. Takođe, popunjeni odredi strelaca preuzeli su aktivnu ulogu u prvim satima borbe sa ciljem da prorede snagu napadača.
Ipak, ne treba se zanositi mišlju da su ovi turski napadi imali cilj „opipavanje“ pulasa i odmeravanje snage protivnika. Naprotiv, oni su bili podjednako dobro planirani i ubojiti kao svi prethodni osvajački poduhvati nakon kojih se Osmanlijsko carstvo munjevito širilo. Svrha napada na oblast Toplice i doline Južne Morave bilo je sticanje novih teritorija i stvaranje još jednog pokornog vazala u daljem prodoru na zapad. Činjenica da je Moravska Srbija odolela ovim nasrtajima govori o snazi njenog ubrzanog razvoja i pravilno iskorišćenog nasleđa iz doba moćnog carstva.
Autor: Srđan Jović
