Događaj koji se, sudeći prema sopstvenoj važnosti, može nazvati prekretnicom u Drugom svetskom ratu bez dileme jeste napad vojske Vermahta na teritoriju SSSR-a, zapamćen svojim šifrovanim nazivom: „Operacija Barbarosa“. Misteriozna priroda ovog događaja i do dana današnjeg ostaje pod velom tajne, teorija zavera i senki tadašnjih obaveštajnih službi, političkih i vojnih institucija i njihovih lidera. Svaka od zaraćenih strana imala je sopstvene rezone, interese, strepnje i nadanja. Ipak, suštinski, idejno i organizaciono Treći Rajh i SSSR bili su dijametralno različite državne tvorevine čije savezništvo se pokazalo neprirodnim i neiskrenim. Sa ove vremenske distance čini se da je bilo samo pitanje trenutka kada će do eskalacije doći. Misterija, međutim, leži u trenutku koji je, ispostavilo se, bio nepovoljan za obe strane, a iznenađujući za sve, osim onih na vrhu obaveštajnih i bezbednosnih službi oba tabora.
Pre tačno osamdeset godina, u nedelju ujutru, 22. juna 1941. godine. vojnici Vermahta zagazili su na neprijateljsko tlo uvereni u još jednu brzu pobedu svojih motorizovanih i pešadijskih trupa. Napad je izveden sa tri miliona vojnika i 152 divizije što je činilo oko dve trećine ukupnih kopnenih snaga Vermahta, sa 3300 tenkova i oklopnih vozila i 2000 aviona na frontu dugom skoro 2000 kilometara.
Imajući u vidu sporazum o nenapadanju sklopljen avgusta 1939. godine između ove dve države, nameće se misao da je 22. juna 1941. godine došlo do kršenja ugovornih odredbi od strane Rajha. Međutim, tokom skoro dve godine okolnosti su se radikalno promenile. Za to vreme lider SSSR-a pokušao je da se njima okoristi oprezno manipulišući savezom čiji je potpisnik bio njegov ministar inostranih dela. Naime, kako je vojska Rajha bila zaokupljena ratom na zapadu Evrope, SSSR je proširio svoje teritorije na oblast Baltika gde je anektirao tri baltičke države, zatim učestvovao u rasparčavanju Poljske a od Rumunije preoteo Besarabiju i Bukovinu. Odgovor na ove indirekte pretnje bilo je prisilno priključenje Paktu triju sila Mađarske sa Slovačkom, Rumunije, Bugarske i sporazumno pristupanje Kraljevine Jugoslavije. Evidentni znak Sovjetskog antagonizma i nepoštovanje odredaba iz 1939. godine bilo je i deklarativno potpisivanje deklaracije o prijateljstvu sa Simovićevom Vladom u Kraljevini Jugoslaviji. Ako se uzme u obzir da je ova Vlada uspostavljena nakon nasilne smene Namesništva i režiranog puča smernicama iz Londona, moglo se slutiti o nekakvoj povezanosti. Znakovi sumnje postajali su očigledni, a agenti sa terena su ih podgrevali svojim učestalim izveštajima. Reakcija Sovjeta nakon napada Vermahta na Kraljevinu Jugoslaviju ipak je izostala, najverovanije iz straha da bi se time isprovocirao rat sa Trećim Rajhom koji je, zarad problema u samom SSSR-u, trebalo izbeći ili bar odložiti.
Problemi koji su tresli Sovjetski Savez ogledali su se u očajnom stanju vojnog kadra, proređenom masovnim čistkama koje je sprovodio Generalni sekretar CK tokom prethodnih godina. Dok je Hitler svoje oficire pridobijao, Staljin je svoje ubijao. Međutim, ono što je bilo presudno u nameri da se odloži direktni sukob ticalo se strateških nepovoljnosti kojoj je SSSR bio izložen na zapadu. Radilo se o tome da je zapadna granica bila toliko široka a vojska tokom prethodne godine rapoređena uglavnom u novoosvojene zemlje na Baltiku i Balkanu. Zarad toga je državni vrh procenio da Crvena armija u tom momentu ne bi bila u stanju da održava predugu liniju fronta.
Mističnost tog davnog 22. juna ostala je nerasvetljena, dvosmislena i podređena oprečnim stavovima lidera obe strane. Dalekovidost, predostrožnost, prepoznatljiva sistematičnost generalštaba Rajha izgleda da je tada došla do punog izražaja, ipak, kako se ispostavilo, nedovoljnog za konačnu pobedu. Proklamacija nemačkom narodu koju je firer obajvio 22. juna 1941. godine, čini se da vernije oslikava vojnopolitički stav generalštaba nego njegov lični. Tokom proglasa Hitler je istakao bojazan od sovjetskog naglašavanja da je prodor na Baltik i podjarmljivanje Finske zapravo čin zaštite ovih država od stranog ugrožavanja. Ovo poslednje nedvosmisleno se odnosilo na Rajh bez obzira na praktičnu neutemeljenost. Iza svega je stajala sovjetska potreba da legalizuje svoje vojne uspehe i ostvari što bolju osnovu za dalje širenje Revolucije. Kao signal za oprez stajla su i produžena utvrđenja duž nemačkih istočnih granica u, kako je istaknuto, pretećim razmerama. Političke institucije Rajha su u ovim potezima Sovjetskog Saveza, a svakako i u njenovom uplitanju u jugoslovenske interese, prozrele izvestan tajni anglo-sovjetski savez u najavi. Ideološki, ali pre svega ekonomski interes Rajha bio je sprečavanje stvaranja saveza koji bi nemački narod sabio u centralnoj Evropi. Ironija leži u tome da je „Operacija Barbarosa“ samo ubrzala ili čak ostvarila anglo-sovjetski savez koji se kasnije pokazao učinkovitim. Dalje, sudeći prema izveštajima obaveštajaca bliskih fireru, reklo bi se da njegov optimizam po pitanju „ruske kampanje“ nije bio ni približan onome koji su osećali njegovi vojni savetnici. Ovo nedvosmisleno navodi na misao o tome da je vrhovna komanda Rajha posedovala dovoljnu količinu informacija kojom bi potkrepila strah od sovjetskog udara. Procena se svodila na to da bi bilo korisnije i ubojitije ako bi sukob otpočeo daleko od teritorija na kojima živi nemački narod. Dakle, posmatrajući celokupnu vojno-političku i bezbednosnu situaciju uoči pokretanja „Operacije Barbarosa“ iz prizme političkih i vojnih lidera Pakta triju sila, napad je trebalo da bude iznenađenje u cilju sprečavanja da se neminovni sukob otvori unutar nemačkih granica.
Sa druge strane, gotovo da je neverovatno to što politbiro i sovjetski diktator Staljin u prvom redu nisu reagovali na očigledne znake da se sprema brzi napad na njihovu zapadnu granicu. Intrigantno je to kako je sam Staljin na omalovažavajući i pogrdan način odbacivao sve učestalije i proverene informacije koje su stizale uoči 22. juna o skorom napadu. Zapravo su još od avgusta 1940. godine u Moskvu stizale vesti o postepenom premeštanju nemačkih trupa ka istoku, da bi već u oktobru iste godine bili zabeleženi i prvi izviđački letovi nad zapadnom pograničnom teritorijom Sovjetskog Saveza. Početkom naredne godine Moskva je čak uručivala i žalbe zbog povreda vazdušnog prostora a sve je kulminiralo povlačenjem nemačkog diplomatskog osoblja iz sovjetske prestonice. Jedna od najpoznatijih špijunskih epizoda u visokim krugovima dogodila se u maju 1941. godine. Tada je čuveni sovjetski špijun Rihard Zorge, koji je tada u Tokiju imao pristup nemačkog vojnog atašea i ambasadora Eugena Ota, precizno naveo sto pedeset nemačkih divizija i napad koji se očekivao 20. juna. Smatra se da nijedan savremeni šef države ne može računati na tako precizne informacije kao što je Staljin imao uoči „Operacije Barbarosa“.
Staljinova analiza svakako izgleda groteskno, ali u to vreme nije bila sasvim bez osnova, pogotovo ne bez logike. Navodno je sve informacije smatrao jeftinim britanskim trikovima kojim bi ga uvukli u rat, a zbog već objašnjene krize unutar sopstvene vojske, po svaku cenu se trudio da ne isprovocira svog suparnika. Takođe, može se uzeti u razmatranje i teorija prema kojoj su države okupljene u Paktu triju sila predstavljale tek drugorazrednu pretnju novoj sovjetskoj, revolucionarnoj državi. Prva ideološka i ekonomska pretnja bile su kapitalističke države mođu kojima je prednjačila Velika Britanija sa svojim Komonveltom. Italijanski fašizam i nemački nacionalsocijalizam prema tome su bili samo varijanta kapitalizma sa indirektnim zaokretom ka svojoj socijalnoj prirodi. Koliko je jaka Staljinova želja bila da održi status quo prema Nemačkoj potvrđuje niz mera koje je preduzeo nakon munjevite okupacije Balkanskih država od strane Vermahta. Najpre je povećao izvoz ruskih proizvoda u Nemačku, obećao posebne olakšice u tranzitu gume sa Dalekog istoka, prestao da raspravlja o granici u regionu Baltika, zabranio kritiku nemačke politike u sovjetskoj štampi, povukao priznanja izbegličkih vlada, oterao jugoslovenske ambasadore iz Moskve, priznao pronemački Rašidov režim u Iraku. Kako bi misterija i ironija bile potpune, Rajh ništa od ovoga nije tražio, pritom ne dozvolivši da ove Staljinove mere budu objavljivane u nemačkim medijima.
Gefangene russische Soldaten
„Operacija Barbarosa“ bila je najveći vojni poduhvat ikada viđen. Ratne operacije odvijale su se u tri pravca. Severna i centralna armija Vermahta zaputile su se prema Moskvi i Lenjingradu a treća na jug, prema Ukrajni, Krimu i Kavkazu. Primarni cilj bilo je uništenje ruskih snaga ili proterivanje u unutrašnjost nakon čega bi gradovi bez odbrane padali automatski. Prepoznatljivi plan munjevitog rata trebao je da osigura i psihološku i terensku prednost iznenađenja.
Letnji meseci predstavljali su potpunu katastrofu za Crvenu armiju. Luftvafe je pokazao svoju superiornost u vazduhu dok su tenkovske pancer jedinice Vermahta prodirale duboko u unutrašnjost SSSR-a. Ipak, ovaj munjeviti prodor pancera je, pored svojih prednosti, otvorio i veliki problem celokupnoj vojnoj snazi Vermahta. Za razliku od munjevitog naleta prethodne godine u teritorijalno znatno manjoj Francuskoj, sada u Sovjetskom Savezu brzinu motornih vozila armija pešadinaca nije mogla taktički ispratiti. Brzina, kojom su tenkovi osvajali deo po deo sovjetske teritorije, ostavljala je veliki procep između motorizovanih i pešadijskih jedinica. Zarad toga došlo je i do oštrih suprotstavljenosti unutar komandanata Vermahta što je zaustavilo kordinisane napade za čitavih mesec dana.
Za to vreme od primarne važnosti za Sovjete bilo je da očuvaju svoju kopnenu armiju. Koliko god bio nadmoćan, Luftvafe ne bi mogao biti u satnju da operiše frontom dugim preko 2000 kilometara. Time bi se početna prednost koju su Nemci ostvarili anulirala a očekivanje zime davalo je vetar u leđa moralu vojnika i rukovodstva Crvene armije.
Konačno, zima se za vojnike Vermahta javila previše rano i to u svom zlokobnom obliku. Već nakon oktobarske ofanzive, front se pretvorio u kaljugu koja je zaglavila vozila, da bi u novembru zima preuzela potpunu inicijativu na bojištu. Neprikladno odeveni letnjom garderobom i bez antifriza otkazivalo je i ljudstvo i mehanizacija. Nedostatak hrane usled otežane komunikacije, promrzli vojnici i nepodnošljivi ledeni uslovi u kojima se vojska našla, primorali su rukovodstvo da odustane od planiranog napada na Moskvu. Pored Moskve kojoj su trupe Vermahta prišle na svega nekoliko desetina kilometara, opstao je i Lenjingrad. Iako pod opsadom, koja je trajala od septembra 1941. do januara 1944. godine, poprimivši tako epske okvire, ostao je neosvojiv.
„Operacija Barbarosa“ nije ispunila očekivanja svojih tvoraca i može se posmatrati kao početak sloma imperije u nastajanju. Treći Rajh se nikada nije oporavio od gubitaka tokom „ruske kampanje“ koja je na koncu uslovila i potpuni slom agresivne politike Berlina. Početkom decembra, kada je Istočni front doživljavao svoju kulminaciju, do tada evropski rat poprimio je i svoje svetske razmere. Napadom na Perl Harbol, 7. decembra 1941. godine u rat su uvučene i Sjedinjene Američke Države. Time je Nemačka dobila još jednog veoma ozbiljnog protivnika, koji je već naredne godine ugrozio opstanak osvojenih teritorija na zapadu.
Pitanje koje okupira javnost, naučnike i teoretičare zavera, čak i nakon osamdeset godina, jeste da li su invazijom na SSSR lideri Rajha učinili fatalnu grešku kojom su zapečatili sopstvenu sudbinu u ratu? Odgovor svakako ne može biti kategoričan i definitivan te se, na osnovu raspoloživih informacija i epiloga, mogu isticati samo teorije. Ono što se sa sigurnošću može tvrditi jeste da bi, s obzirom na nedvosmisleni ideološki antagonizam dve države, do sukoba kad-tad moralo doći. Drugo, po svemu sudeći važnije pitanje jeste ono o vremenu u kome je „Operacija Barbarosa“ pokrenuta. Znajući sve razmere poraza Rajha nameće se tvrdnja da je neosporna greška nemačke komande bila odluka o napadu. Međutim, ukoliko bismo posmtrali sa vojne tačke gledišta, pogrešan je bio trenutak. Radi se, naime, o tome da bi napad na SSSR od strane Rajha mogao biti efikasniji da je bio sproveden godinu ili čak dve ranije, tj. pre otpočinjanja rata na zapadu. Ovakva teorija najbliža je bazičnoj istini ako se uzme u obzir ideološka pozadina politike koju je Rajh vodio tokom čitavog svog postojanja. Sa druge strane, geopolitički posmatrano, nemački i ruski narod spadaju u one narode koje karakteriše prirodna, tj. geografska orjentisanost na kopno. Njihova suprotnost svakako su oni narodi koji kontrolišu vode, tj. mora, u konkretnom slučaju i prekookeanske ekonomije, a to su u prvom redu Velika Britanija i SAD. U tom kontekstu bi ruski i nemački narod bili prirodni saveznici suprotstavljeni „pomorskom“ bloku naroda. Sukob Rajha i SSSR-a razbio je ovu prirodnu geopolitičku celinu koja u svojoj krajnosti obuhvata onaj prostor koji se danas zagovara kao jedinstvo dva kontinenta ili Evroazija. Razbijanjem prirodnog savezništva olakšan je put narodima čiji je viševekovni, pa i današnji cilj očuvanje sopstvenih eksploatatorskih neokolonijalnih teritorija. Konačno, nepobitna je činjenica da su agenture iz Londona bile aktivne učesnice u stvaranju ideoloških kontradiktornosti na prostorima Evrope i Azije sa jednim veoma mudrim i dalekovidim ciljem koji podrazumeva stalnu mogućnost sukoba kontinentalnih naroda koji je u direktnoj vezi sa očuvanjem Komonvelta koji opstaje nekoliko vekova sa fino prilagođenim modelima eksploatacije trenutnim društveni-političkim strujanjima.
Refleksije „Operacije Barbarosa“ u svom neposrednom domenu odrazile su se i na Balkan, tačnije na teritoriju nekadašnje Kraljevine Jugoslavije. Do tada veoma indiferentnan i podmuklo strpljiv komunistički pokret, koji je i pre rata bio ilegalno aktivan u Kraljevini, sada je otpočeo živu agitaciju, terorističke napade, sabotaže i otpor prema vlastima. Paradoks delovanja ovog pokreta otpora leži u tome što su aktivnosti otpočele u Srbiji, čime je nametnuta nedvosmislena potreba pokreta da se srpski narod isturi na barikade jugoslovenstva, zatim uzaludnog i nepotrebnog rata i stradanja. Kao jedini bastion mira, stožer stabilnosti i integracije prostora Zapadnog Balkana, srpski narod je morao biti izložen aktivnostima ove internacionalne grupacije kojoj je samo prvi u nizu ciljeva bila borba protiv Vlade narodnog spasa i onoga što je kasnije nazvano okupacijom. Suštinski i idejni cilj partizanskog pokreta bilo je ostvarenje revolucije koja je u svojoj krajnosti podrazumevala urušavanje onog iskonskog nacionalnog i prirodnog modela življenja, državnog uređenja, kulturne superiornosti srpskog naroda i njegovog jedinstva.
Postignuti ideal multinacionalne države kojom su poništeni uspesi srpske vojske u Prvom svetskom ratu, stvaranjem jedne nove „Austrougarske“ na Balkanu proizvedene su nove nacionalnosti i nacionalne države koje isključivo koriste destabilizaciji regiona i onemogućuju neophodno geopolitičko jedinstvo.
Autor: Srđan Jović
