Šest godina nakon osvajanja Carigrada, prestonice Istočnog Rimskog Carstva, osmanski sultan Mehmed II, prozvan Osvajač, sa svojom vojskom umarširao je u Smederevo. Srpska srednjevekovna država, koja je vek ranije bila carstvo i najmoćnija sila na Balkanu, 20. juna 1459. godine prestala je da postoji. Uprkos pruženom otporu, kakav nije pružila nijedna država u Evropi, osvajanje se nije moglo izbeći. Bio je ovo drugi put da su turske trupe zauzele utvrđeni grad slavnog despota Đurđa Brankovića, ispostavilo se i poslednji. Ni jedan događaj nakon sloma vizantijske prestonice nije uznemirio zapadnu Evropu kao zauzeće Smedereva.
Osmanlijsko osvajanje srpskih zemalja je još od krvavog Bidovdana 1389. godine sprovođeno sistematski, u obliku vazalstava različitih modela. Tokom tih godina osmanske vlasti sistematski su se obrušile na srpska sela, privredu, ekonomiju, rudnike i tržnice. Zahvaljujući visokom haraču i razjedinjenosti njenih naroda i država, Srbija je slabljena i na dugoročnom planu onemogućena da pruži otpor dostojan sili u usponu.
Politička slika u Despotovini uoči odlučujećeg osmanskog pritiska bila je haotična i nestabilna usled suprotstavljenih gledišta na situaciju koja je iz godine u godinu postajala očajno teška. Naime, nakon smrti despota Lazara, srpski dvorovi usaglasili su se da je neophodno objediniti dve srpske države u jednu. Tako je došlo do svojevrsne fuzije između despotovine Srbije i kraljevine Bosne. Na tron je seo bosanski prestolonaslednik Stefan Tomašević koji se pritom oženio Marom, jedinom kćerkom pokojnog despota. Ovom diplomatskom ženidbom Stefan je u miraz dobio Despotovinu, čime bi se nakon njegove smrti ostvarilo i potpuno jedinstvo dve srpske države pod vlašću njegovog sina iz braka sa srpskom princezom. Politička opcija koja je osmislila ovaj model objedinjavanja srpskih država i naroda predstavljala je onu struju koja je zastupala politiku nastavka rata protiv Osmanlija. Dolaskom prestolonaslednika Stefana u Smederevo praktično je usvojena i ova spoljnopolitička zamisao. Ugarski kralj Matija odobrio je, sasvim moguće osmislio i inicirao ovakav razvoj događaja u svom južnom susedstvu.
Logičan epilog ove diplomatske kombinatorike bilo je oštro protivljenje sultana. Direktno mešanje ugarskog kralja u zemlje koje su svrstane u neposrednu interesnu sferu Osmanskog carstva shvaćeno je kao otvoren izazov. Reakcija je bila iznenađujuće brza. Sultan je sa vojskom Rumelije promarširao dolinom Morave i bez ikakvih prepreka stigao pod zidine Smedereva. Svesni sile koja je pritisnula prestonicu, novi vladari i njihovi nalogodavci sa severa nisu se upustili u borbu već u pregovore o predaji grada. Prema postignutom sporazumu, vladarskoj porodici sa Lazarevom udovicom dopušteno je da napusti grad i povuče se u Bosnu dok je ugarska posada bila zarobljena. Odmah po stupanju u grad, Smederevo je postalo sedište novoformiranog sandžaka, poskidana su crvena zvona a crkve pretvorene u džamije.
Konačno, kao što se najčešće dešavalo, kako u dalekoj tako i u nama veoma bliskoj prošlosti, srpski narod prepušten je samome sebi na unapred izgubljenu borbu. Zapadne države bile su zaokupljene svojim brigama, interesima i nisu pokazale interesovanje za događaje na kapiji Evrope. Kako bi licemerje bilo potpuno, ugarski kralj je na koncu optuživao Srbe kako su, zaboga, prodali sopstvenu prestonicu za novac i time izneverili savezništvo sa njim, pričinivši tako veću štetu njemu nego sebi.
Iako je pad Smedereva događaj koji označava kraj jedne epohe i okončanje srpske srednjevekovne države, obrisi tog doba ostaju duboko urezani u nacionalno biće srpskog naroda. Na kraju, ono što ostaje kao najvažnije jeste zaostavština koju je srpski narod u nasleđe dobio od svojih srednjevekovnih ratnika, vladara, crkvenih velikodostojnika i mudrih diplomata.
Uspon, vrhunac i pad predstavljaju najjasnije karakteristike i etape postojanja svake države. Analizom ovih istorijskih etapa može se steći potpuni uvid u snagu ili slabost, veličanstvenost ili ništavilo jedne države ili naroda u celosti. Srpski narod u pršlosti prolazio je u više navrata kroz sve ove faze dokazujući tako postojanost, prevlast i civilizacijski pečat koji je trajan na prostoru Balkanskog poluostrva. Doba uspona, pogotovo vrhunca moći, najprivlačnije je i, istini za volju, najuzbudljivije za istraživače, teoretičare, istoričare i sve one kojima je prošlost kao pojam intrigantna i važna.
Epohe padova, kao po pravilu, bivaju zaobiđene. One se posmatraju posredno i najčešće iz spektre pobednika, tj. one sile koja u tom momentu beleži svoj uspon. Zarad potpunog sagledavanja važnosti tekovina koje jedan narod ostavlja za sobom, neophodno je pažljivo sagledati trajanje njegovog pada i način na koji se sa njime u prošlosti nosio. Svoju veličanstvenost, samim tim vrednost sopstvene civilizacije, narod dokazuje vremenom odolevanja zavojevaču, snagom odbrane, kako vojne tako i diplomatske, opstankom sopstvene kulturne, religijske i zakonodavne baštine. Sudeći prema ovim parametrima, srpski narod je svoju istančanu duhovnu i fizičku snagu isticao podjednako jasno i odlučno i tokom dugih decenija borbi za očuvanje slobode i samostalnosti. Imajući u vidu da je srpski narod na više načina i u nekoliko navrata čitav jedan vek doživljavao svoje opadanje, a ipak opstajao, dokaz je one karakteristične, inatske snage koju je retko naći među drugim narodima. Srednjevekovna književnost, graditeljstvo, likovna umetnost, Zakon, religijska ustrojenost i organizovanost, više od državo-političkih struktura koje su se smenjivale ostala je stabilan i čvrst bastion i do dana današnjeg.
Posmatrajući celokupni period osmanlijskog pritiska na Balkan, 20. jun 1459. godine predstavlja samo poslednju tačku na jedno poglavlje, na borbu koja je izgubljena nakon čitavog veka otpora. Za razliku od većine evropskih naroda, srpski je pozni srednji vek dočekao u teškim, do tada neviđenim mukama. Strani zavojevač decenijama je, poput lava, nasrtao na ono što su srpski župani, kraljevi, carevi, arhiepiskopi i patrijarsi gradili vekovima. Ono što je, međutim, veličanstveno jeste to da je srpski narod verovatno jedini koji je i u najtežim vremenima stvarao sebe, svoju kulturu, izgrađivao se i oblikovao. Ne treba zaboraviti da je vreme borbi o kojima je reč iznedrilo: Patrijaršiju, izgradnju manastira Ravanice, Manasije, Koporina, književno delo „Slovo ljubve“, utvrđene zidine Beograda, izgradnju Smederevske tvrđave, razvoj rudnika Novog Brda i Srebrenice, zatim Zakon o rudnicima itd.
Kao još jedna nezaobilazna posledica sloma Despotovine bilo je izbeglištvo u kome se čitav narod našao. Tokom druge polovine XV veka porobljeni narod sklanjao se ka severu, najviše preko Save i Dunava, ali je ogroman broj odvođen na Istok kao roblje naseljavajući tako široki prostor jugoistočne Evrope i prednje Azije.
Autor: Srđan Jović
