Dok su drugi narodi pre svega poštovali svoju istoriju i srednjevekovne gradove čuvajući ih kao svetinje, u Srbiji se odlučilo da tradiciju sruše. Politika o tome zašto je naš kralj to učinio traju, ne samo među istoričarima, do dan danas. Uz sve to, pominje se i uticaj masona tim više što su i kralj i autor mauzoleja koji je sagrađen na starom utvrđenju, pripadali masonskim ložama.
ISTORIJA KOJA SEŽE DO NEOLITA
Žrnov ili Žrnovan bio je grad tj. srednjevekovna tvrđava na vrhu Avale, na oko 511m nadmorske visine. Rimljani su tu podigli utvrđenje sa vojnom posadom kako bi obezbedili i nadgledali rudnik srebra. Takođe u Žrnovu se skladištila roba koja se kasnije razvozila za isporuku dalje, najviše po Italiji. Čitava proizvodnja srebra pripadala je nekadašnjoj srpskoj crkvi. Na obližnjoj planini Avala iskopavao se dragoceni crveni pigment – cinabarit (živin oksid) koji je služio za razmenu zajedno sa srebrom, zlatom i ćilibarom. Gospođe iz Vinče upravo su se bojile ovom bojom koja se kopala čistila i mrvila na samoj Avali. Kada pogledamo značenje same reči Žrnov, možemo je sagledati iz dva ugla. Prvo znanje je izvedeno iz reci žrno kao zrno, jer je bio grad na vrhu gole planine i raskršću puteva. Drugo značenje izvedeno je iz Žrnov kao žrnjevi što bi označavalo predmete sa kojima se sitnila upravo ta crvena ruda – cinabarit.
Ovaj grad pominje još Evlija Čelebija kao jedan od šest najznačajnijih utvrđenja u Srbiji, a mnogobrojni arheolozi tvrde da su se ljudi na ovom lokalitetu bavili rudarstvom još pre 4000 godina. Šira okolina oko Beograda bila je naseljena još u praistoriji što se može zaključiti iz nepreglednih šuma koje su se održavale do kraja srednjeg veka. Mnogi ljudi koji su pokušali doći do činjenica našli su da je Žrnov podignut od ruku keltskih plemena koji su nekada živeli ovde zbog bogate zemlje.
ŽRNOV KROZ VEKOVE
Pad Srbije pod rimsku vlast označio je početak carskog perioda. Rimljani su prvo osvojili, zatim preuzeli i ojačali utvrđenje. U Beogradu je bio smešen deo IV legije, a avalski grad pored Save osim što je služio kao skladištenje dragocenih metala, dobija još jednu ulogu, a to je kontrola carskog druma. Od tog perioda, ova oblast dobija preimenovanje u Rašku oblast. Posle Rimljana, Srbi su ojačali tvrđavu kamenom, a kada su ga Turci osvojili 1442. ojačali su i istočni i južni deo bedema. 1444. godine Segedinskim mirom Osmalnlije su bile primorane da obnove srpsku despotovinu i vrate tvrđavu Srbima. Padom srpskih država, Bosne i Zete, krajem XV veka, jedino mesto i hrišćansko uporište sa desne strane Save i Dunava, ostaje Beograd. Žrnov je u tom periodu bio najneophodniji Turcima kao uporište iz kojeg su stalnim ispadima blokirali beogradsko kopno. U to vreme je vladao Porča od Avale, a kojeg je ubio srpski vitez – Zmaj ognjeni Vuk. Posle smrti Janoša Hunjadija i Đurađa Brankovića 1456. godine, Osmanlije opet kreću na Srbiju i 1458. zauzimaju Žrnov. Nedugo zatim osmanlijski car pojačava tvrđavu dodatnim bedemom i suvim šancem stvorivši tvrđavu za uznemiravanje Beograda koji se nalazio u mađarskim rukama. Sa padom Beograda 1521. godine Žrnov počinje da gubi strateški značaj i postaje usputna stanica.
Žrnov je bio veličine Golubačke tvrđave. Po dijagonali prelazio je i do 80m u elipsi što je nešto manje nego dužina fudbalskog terena. U to vreme Žrnov se smatrao ozbiljnom tvrđavom sa pokrivenim kulama. Imao je Veliki i Mali grad. Gornji grad je bila srpska tvrđava sa malim osmanlijskim proširenjem, dok se donji grad nadovezivao na Mali grad oko kojeg se nalazio suvi šanac. U njemu je živela obična raja.
U narednim vekovima Srbija postaje poprište ratova muslimanskih i hrišćanskim vojski, a Beograd dobija simbolično orijentalno ime – Darol Džihad (Vrata kuća ratova). Na kartama iz XVII I XVIII veka Žrnov je ucrtan kao Zarno ili Sarno. U XIX veku mnogi putopisci zatekli su Avalu i Žrnov skroz zapuštene, na pola ruinirane bez rastinja.
NEZNANI JUNAK
1915, godinu u podnožju planine tokom I svetskog rata nastradao je dečak kada je pored njega ekspoldirala nemačka granata. Telo su pronašli Nemci koji su ga sahranili i na krstu napisali – Ovde počiva srpski vojnik. Svi vojnici koji su došli da popune mesta, a bili su mlađi, nazivali su se neznanim. Oni su se raspoznavali tako što su uglavnom bili pismonoše, bez značke i broja jedinice u kojoj su bili. Kada je komisija 1921. godine odličila da pregleda grob nastradalog dečaka, zaključili su da je to bio dečak tinejdžer od nekih 15 godina u cokulama bez pertli koji je dao život za svoju otadžbinu. 1922. godine su u blizini Žrnova stanovnici sela podigli manji kameni spomenik na mestu pogibije tj. na mestu groba Neznanog ratnika iz I svetkog rata. Posle više od jedne decenije kralj Aleksandar I dolazi na ideju da baš taj spomenik zameni mauzolejem zbog kojeg će biti žrtvovan i srednjevekovni grad koji je do temelja porušen. Najveći deo materijala od srednjevekovnog utvrđenja prebačen je u podavalsko selo Beli Potok, a od ostataka starog spomenika Neznanom ratniku ostao je samo krst spomenika koji se nalazi u porti belopotočke crkve
MODA ZAPADA ILI TAJNA DRUŠTVA
Aleksandar je u to vreme bio inspirisan evropskom modom. U svrhu ovog monumentalnog spomenika Neznanom junaku pozvao je prijatelja Ivana Meštrovića. On je od kralja tražio belo platno za rad tj. da mu se rasčisti teren na Avali, jer kao umetik imao je slobodu da bira mesto. Grob od kamena premešta u Beli Potok, a Žrnov se minira, jer je i on smetao Meštroviću. Za taj zadatak pozvana je vojska kraljevine, a miniranje je trajalo puna tri dana. Radovi na novom spomeniku koji će predstavljati spomenik u čast svim palim borcima za slobodu, otpočeli su na Vidovdan 1934. godine.
Mauzolej se ne može smatrati unikatnim, jer podseća na čuvenu grobnicu persijskog cara Kira. Pošto je Aleksandar bio opsednut idejom velike Jugoslavije simbolizovao ju je u Karijatidama – kamenim skulpturama žena u narodnoj nošnji iz šest Banovina kraljevine Jugoslavije, a spomenik Novom svetkom poretku napravio je u obliku piramide iz pet osnova koje bi trebalo da predstavljaju pet vekova koliko je dugo Srbija bila pod turskom vlašću. U avalsku piramidu uklesano je oko 4000 kubika obrađenog kamena koji je železnicom prevezen iz Primorske banovine. Ceo kompleks završen je 1937. godine u septembru, a za javnost je bio otvoren na naš najveći praznik Vidovdan 1938. godine. Kralj Aleksandar I to nije dočekao, jer je samo neliko meseci nakon što je otpočela gradnja ubijen u Marseju 9. oktobra 1934. godine.
OSTAJE SEĆANJE
Vidljivih ostataka Žrnova danas više nema. Žrnovom se niko nije ozbiljnije bavio pre Radomira Damjanovića, našeg istoričara i pisca koji kaže da se Žrnovo prvi put pominje tek 1942. godine u arheološkom časopisu Starinar. I dan danas ostaje misterija izgradnje novog spomenika i rušenje starog srpskog grada Žrnova za koje se sumnja da je bila upletena i masonska loža sa uporištem u Beogradu i pod čiji je uticaj pao Aleksandar kada je sravnio sa zemljom ceo srednjevekovni grad.
Autora: Isidora Simić
