Istorijat
Nakon sto je Stefan Lazarević morao da vrati Beograd Ugarskoj, njegov naslednik despot Đurađ Branković ostao je bez prestonog grada. On se morao odlučiti u prvim koracima svoje vladavine za prostor nove prestonice. Posle ne baš dugog razmišljanja, odluka je pala na prelepu ravnicu između Dunava i Jezave, nekoliko desetina kilometara nizvodno od Beograda. Tako je Smederevo postalo druga srednjevekovna prestonica na obali Dunava. Daleko od Turaka, a opet na granici sa Ugarskom. Zbog svog položaja, sagrađen je vodeni grad okružen sa jedne strane rekom, a sa druge strane širokim rovom.
Sve je započeto ljubavnom pričom dvoje istorijskih likova. Srpski despot Đurađ Branković oženio je grčku princezu Irinu Kantakuzin, po srpskom Jerinu. U narodu su je prozvali ’’Prokleta Jerina’’ zbog njenog surovog vladanja, posebno zbog bezdušnog tretiranja naroda koji su gradili grad bez novčane nadoknade. Jerina je terala narod na kuluk, uključujući i žene i decu. Uzimala je živinska jaja koja je kao vezivni materijal ugrađivala u svoj dvorac i tako izazvala masovnu glad kod svog naroda. Legenda kaze da je za kulu ’’Sedam brata glava’’ vezana priča kako su sedmorica braća odbili da kuluče na gradnji tvrđave te im je Jerina sasekla glave i uzidala u kulu. Smederevska tvrđava je jedina tvrđava koju su gradili Srbi, a ne Turci ili Ugari. Jerina se kasnije zamonašila u manastiru na Rudniku, a veruje se da je otrovao njen sin Lazar kako bi okončao njenu vlast i zauzeo presto.
Grad je izgrađen 1430. godine kako se i vidi iz natpisa izvedenog opekama na jednoj kuli unutrašnjeg grada, takozvanoj Krstastoj kuli. Ovakav vid natpisa jedini je primer u staroj Jugoslaviji po uzoru na Carigrad s obzirom da je radove vodio Vizantinac Kantakuzin, brat Đurđeve žene Jerine. Sumnju u ovako brzo podizanje grada izrazili su mnogi istoričari kasnije. Prema pronađenim spisima vrlo je verovatno da se prvo Mali grad gradio dve godine, a drugu fazu činila je izgradnja Velikog grada, bilo je potrebno oko 11 godina. Neki delovi tvrđave nastali su čak i u kasnijim epohama kao sto su dogradnja poligonalnih kula od strane Turaka sa ciljem odbrane sa topovima.
Đurađ je hteo da mu rezidencija bude u duhu tradicije, sa dobrim bedemima i odbrambenim kulama, sa svim gradskim potrebama koje zahteva evropski dvor XV veka.
Zanimljivo je to što se tvrđava od kamena gradila na području ravnice gde kamena nema, pa su za potrebu zidanja kamenje donosili sa ostatka starih rimskih gradova, kakvi su bili Viminacijum, Margum, Mons Auris i Vinceja. Takođe u nedostatku materijala u grad su sazidani antički i srednjevekovni nadgrobni spomenici i skulpture koje su kasnije arheolozi otkopali.
Iako je uveliko ušlo u upotrebu oružje sa municijom, Smederevo je bilo koncipirano kao postava trougaone tvrđave sagradjena za borbu i odbranu hladnim oružjem.
Tvrđjava sadrzi 25 kula visokih 25 metara, zidine duge od 1500 metara i bedeme debljine i do 5 metara. Cela površina ove najveće ravnicarske tvrđave iznosi 11 hektara.
Dinastija Branković je bila jedna od najbogatijih kroz vekove. Oni su omogućili kovanje srpskog novca sa ugraviranim lavom kakav je i bio znak na zastavi Đurdja Brankovića. Toliko je bio bogat da je dao oko 30 hiljada dukata da se prebace mosti Sv. Luke.
Za samo dve godine (od 1428. do 1430. godine) izgradjen je Jerinin grad i dvor sa tri sprata od kojih je prvi sprat služio za prijem važnih gostiju, drugi sprat kao posmatračnica od opasnosti koja moze doći sa Dunava, a treći sprat su činile privatne odaje Jerine. Jerinin dvor je jedan od retkih dvorova koji je imao napravljen toalet kao i bazen, preteču savremenog đakuzija.
Sve je bilo odjekivalo od luksuza, počev od mermernih pločica, pećnica, pa do despotske keramike. Do današnjeg dana, to je jedini sačuvan srednjevekovni dvor – Jerinin dvor.
Veliki grad, za razliku od Malog grada, podignut je sa ciljem da pruzi utočiste okolnom stanovništvu u slučaju nezgode misleći na iznenadne upade Turaka. U gradu nije bilo nikakvih velikih građevina kao ni zamkova, samo drvene kolibe od blata i prodavnice dovoljne za oko 6 hiljada ljudi koji su se kasnije naselili.
U tadašnjem gradu živeli su hrišćani, mitraisti i pagani. Naseljenici Smedereva su poštovali sve Bogove i kultove stanovništa kakvi su bili na primer kult boga Mitre, kult dunavskog jahača i paganski običaji.
Devet godina po zidanju grada, napao ga je Murat II koji je bio oženjen Đurađevom ćerkom Marom. Kako se situacija pogoršavala i srpska despotovina slabila iz dana u dan, upravo je Murat II uhvatio dvojicu sinova Đurđa i Jerine te su po njegovom nalogu oslepljeni. Kasnije je po sporazumu sa Ugarskim grofom Janošem Hunjadijem (Janko Sibinjan) turski sultan vratio despotu grad, ali ne za dugo, jer je 1453. godine i zatim 1456. godine opsegao i tukao topovima Muratov naslednik Mehmed II, da bi 1459. zauvek pao pod tursku vlast. Time nestaju i samostane srednjevekovne srpske drzave. Smederevo je oslobodio Karađordje Petrović u I srpskom ustanku pozivavši sve ljude u bitku protiv Turaka. Posle 1813. grad opet pada u turske ruke sve do predaje gradova 1876. za vreme vladavine kneza Mihajla Obrenovica.
Grad je dugo posle toga služio kao vojno slagalište i kasarna za srprske vojke dok najzad posle I svetskog rata nije potpuno napušten.
Današnja zaoštavština
Danas je ceo veliki kompleks Smederevske tvrđave u ruševinama. Tokom I svetkog rata i prelaska Austrijanaca preko Dunava, Mali grad je bio najteže bombardovan i oštećen. Zatim je u II svetkom ratu doživeo razaranje velikom eksplozijom municije koja je tu bila smeštena. Tom prilikom je ostećena kula 11 koja je nakrivljena vise od 5 stepena što je više od tornja u Pizi i pomerena od prvobitnog mesta čak 8 metara. Detonacijom te municije koja je bila jaka oko 10 konjskih snaga uništena Varoška kapija, Varoški bedem i kula broj 15, objašnjava vršilac dužnosti direktora Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika Dejan Radovanović. Pred kraj tog rata, oko 1944. godine, dovršili su ga engleski bombanderi iz vazduha.
Tako je Smederevski grad od najlepšeg i najočivanijeg grada ostao do današnjeg dana kao jedan od najviše ruiniranih toliko da određeni delovi predstavljaju životnu opasnost za prolaznike. Ceo taj arhitektonski kompleks zahteva obimnu zaštitu i konzervatorijumsku interveciju, jer sem delimičkog pošumljavanja i renoviranja jedne strane zidina, nista ozbiljnije nije urađeno.
XX vek predstavlja prekretnicu u proučavanju tvrđave, te su se za nju mnogi interesovali. Dosta radova je napisano gde je izneta impozantna istorija Smedereva, zatim Smederevo u narodnim pesmama i literalnim radovima. Smederevska tvrđava je 1956. proglasena za spomenik kulture.
Posle skoro 120 godina delovi grada su ugledali svetlost dana odnosno obrise petougaone turske kule (Varoške kapije) iz 1483. godine koja je porušena zbog izgradnje tadašnje pruge od Beograda do Niša.
Pronadjeni su takodje ostaci turskog hamama i ženskih svlačionica u levom uglu tvrđave, kao i rimski srednjevekovni fragmenti nadgrobnih spomenika. Veruje se da se ostaci Saborne crkve posvećene Blagoveštanju, koju je Đurađ Branković podigao kao svoju zadužbinu, nalaze upravo u ovoj tvrđavi. Ova crkva pretvorena je u džamiju za vreme Turaka, a zatim srušena 1480. godine. Sumnja se da baš u ovim ostacima velike mitropolitske crkve počivaju mosti Đurđa Brankovića. Ta crkva jos uvek nije sasvim otkrivena. Pronađene su i Jerinine minđuše od bisera, smaragda i rubina, koje se čuvaju u Smederevskom muzeju. Tokom 2012. godine arheolozi su došli do vrednog otkrića, skeleta ženske osobe za koji se sumnja da pripada Mariji Paleolog, drugoj zeni Stefana Dečanskog. Tokom radova na iskopavanju bedema, radnici su pronasli i artiljerijsku granatu iz II svetkog rata koja je uspešno uklonjena intervencijom ekipe MUP-a.
Malo je ili nimalo primera u svetu gde se istorijski objekti od kulturno-istorijskog značaja pretvaraju u sportska borilišta. Usled omasovljavanja i popularizacije atletike u smederevskom kraju, izgrađena je atletska staza u tvrđavi. Projekat vredan oko 46 miliona dinara grad Smederevo mogao je ili mora da uloži u razvoj turizma. Umesto atletske staze, Smederevska tvrđava bi mogla da se obogati stalnim istorijskim postavkama, replikama srednjevekovnih kuća, parcelisanjem tvrđave. Nekoliko kulturnih manifestacija koje grad organizuje tokom godine nisu dovoljna da privuku zaljubljenike u turizam, naročito one koji su okrenuti istoriji.
Autor: Isidora Simić
